V c r'rVXV.V.ViV/.W *

r f T f t f r • M 'M M ■?• .* MjMMjmjimM

^ r r r r t £ f t« a i ^l ^l • * * ^ * *

r T r f f 1 « t i Ji « i «■■• ■• MmmMM

I / r cVi « f,tj| »jr^M«^^yiit

1« ,« r f ji« .i.* ^i^ ji^yy^^^

E « .'I f « B. f «. f % MMMM.MmMiM.

»^*:"l

«• * ...

H-^»'

^ p^ i^ p ■	^		^' ' m	'' 1	^ i
^■^^	^*		^*
»:J^J^J^^	W
V^	iP	1 1	P' J		^
. J^			w		!
				,;^'«	#

^. J^ .I'v

^^ap

l"^' l^

...A

DIE GRIECHISCHEN

CHRISTLICHEN SCHRIFTSTELLER

DEK

ERSTEN DREI JAHRHUNDERTE

HERAUSGEGEBEN VON DER KIRCHENVATER-COMMISSION DER PREUSSISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN

ORIGENES

ELFTER BAND

3HC

LEIPZIG J. C. HINRICHSscHE BUCHHANDLUNG

1953

IN DER REIHENFOLGE DES ERSCHEINENS BAND 38

DRUCK VON C. SCHULZE A CO., G. M. B. H., GRAFENHAmiCHEN

Hermann uni) Elise geb. Heckmann Wentzel-Stiftung

OIUGENES WERKE

ELFTER BAND

ORIGENES MATTHAUSERKLARUNG

II

DIE LATEINISCHE UBERSETZUNG DER COMMENTARIORUM SERIES

HERAUSGEGEBEN

IM AUFTRAGE DER KIRCHENVATER-COMMISSION

DER PRBUSSISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN

UNTBR MITWIRKUNG VON

LIC. DR. ERNST BENZ

VON

D. DR. ERTCH KLOSTERMANN

3HC

LEIPZIG J. C. HINRICHS'SCHEBUCHHANDLUNG

19 3 3

IH//'

.^■'

Printed in Germany

Vorbemerkung

Als erstes Stiick der Matthauserklarung des Origenes erscheint von der alten lateinischen tJbersetzung die sogenannte Commentario- rum series. Ein weiterer Band, fiir den noch Preuschen vorgearbeitet hat, soU die erhaltenen griechischen Tomoi X bis XVII bringen, der dritte eine Sammlung der zahlreichen echten und fraglichen Bruch- stiicke, die Register und eine ausfiihrliche Einleitung. Bis zum Er- scheinen dieses SchhiBbandes miissen die in den Texten und Unter- suchungen Band 47, 2 und 47, 4 erschienenen Voruntersuchungen eine eigentliche Einleitung ersetzen. Fiir die Benutzer des gegenwartigen Bandes wird die hier folgende kurze IJbersicht geniigen.

Die bisher bekannte Textgestalt der lateinischen tlbersetzung be- ruht auf der Erstausgabe des Jacob Merlin vom Jahre 1512, der ver- mutlich einer einzigen der seltenen Handschriften, und zwar einer solchen des jiingeren Typus mit Treue folgte, nicht ohne wenigstens einen Teil ihrer Fehler richtig zu verbessern. Die Abweichungen in den weiteren Drucken Merlins wie in denen seiner nachsten Nachfolger diirften weniger auf Benutzung von Handschriften, als auf gelegent- lichen weiteren Emendationen und auch auf Druckerversehen beruhen. Auch der Text der Commentariorum series in der Maurinerausgabe von 1740 wird grundsatzlich kaum anders zu beurteilen sein. Zwar wuCte Charles de la Rue um das Vorhandensein von im ganzen zwei Handschriften, und zwar eines noch von Hincmar gestifteten Remensis s. IX (VIII ?) und eines Gemmeticensis s. XII. und er hatte sich auch eine Auswahl ihrer Lesarten besorgt; aber auf seinen Text hat dies Wissen so gut wie gar keinen EinfluB ausgeiibt. Der Neffe de la Rues teilte dann im letzten Bande der Ausgabe 1751 auf Seite 388 — 400 wenigstens jene Variantensammhing mit. Aber erst Lommatzsch hat die Samndung ausgewertet in seiner Ausgabe von 1834 35, einer im iibrigen recht bescheidenen Leistung, wenngleich sie dem Versuch in Mignes Patrologie noch vorzuziehen ist.

Der im folgenden vorgelegte neue Text der Commentariorum series beruht auf der vollstandigen Vergleichung von drei Handschriften,

VIII Origenes, Matthauserklarung

des Gemmeticensis s. X (so), den icli in Halle kollationieren konnte, des Brugensis s. XII und des Londinensis s. XII, die ich beide in Pho- tographien benutzte. Dazu treten die Lesarten des aller Wahrschein- lichkeit nach schon 1774 verbrannten Remensis s. IX (VIII ?), soweit wir von ihnen Kunde haben. Freilich unterscheidet die Ausgabe der Mauriner nur ausnahmsweise zwdschen ihren beiden Handschriften. Sie fafit sie vielmehr durchweg unter einem ,,Mss." zusammen, so da6 der heutige Herausgeber, der nur die Varianten des erhaltenen Gem- meticensis an der Handschrift selbst nachpriifen kann, fiir die des verlorenen Remensis gewissermaCen auf ein RiickschluBverfahren an- gewiesen bleibt. Von den von mir verglichenen Manuskripten ge- horen der Gemmeticensis und der Brugensis offenbar zu einem im allgemeinen alteren und besseren Texttypus, dem gleichen, den auch die Lesarten des Remensis vertreten, und dem der Kommentar des Paschasius Radbertus am nachsten steht. Der Londinensis dagegen dient als Vertreter einer Gruppe von fiinf Handschriften des XII. Jahr- hunderts. die nach den Probephotographien enger zusammengehoren. Wohl hat ihr Text dann und wann auch gerade das Urspriingliche be- wahrt, im ganzen aber weist er eine Fehlentwicklung auf, wenn nicht gar die Spuren einer interpolierenden Bearbeitung. Aus dem Kreise dieser jiingeren Manuskripte, die zum Teil die nachtragliche Einteilung des Kommentarwerks in sechsunddreiBig Homilien zeigen, stammte auch die Handschrift Merlins.

Im kritischen Apparat der neuen Ausgabe konnten (abgesehen natiirlich von den vollstandig zu bringenden Lesarten des Remensis) nicht samtliche Varianten der benutzten Handschriften vorgefiihrt werden. Alles Belanglose ist vielmehr ausgeschlossen geblieben, und in der Orthographie ist die Gewohnheit der altesten erhaltenen Hand- schrift nach Moglichkeit befolgt worden. Abgesehen von diesen Ein- schrankungen aber gilt, daB der zum Abdruck gebrachte Text alle- mal von denjenigen der benutzten Handschriften gestiitzt wird, von denen der Apparat Abweichungen nicht bucht. Die Ausgaben Merlins, de la Rues und gar Lommatzschs durchzuvergleichen, hatte heute keinen Sinn mehr. Sie erscheinen im Apparat nur da, wo eine er- wahnenswerte, handschriftlich nicht zu belegende Verbesserung oder Verderbung des Textes in einer jener drei Ausgaben erstmals nachzu- weisen war; die Ausgabe ,,MerIin II", die noch Lommatzsch vergleicht, konnte neben der editio princeps von 1512 nach dem oben Gesagten vollig aus dem Spiele bleiben.

An griechischen Parallelen aus dem Bereich der Commentariorum series, d. h. zu Matth. 22, 34 — 27, 63, hatten de la Rue Avie Lommatzsch

Vorbemerkung IX

nicht mehr als zwei kleine Katenenfragmente iiber den Tod des Zacha- rias nnd iiber Adanis Grab auf der ..Schadelstatte" Golgatha beizu- bringen vermocht. Hier blieb der Gegenwart die dankbare Aufgabe, aus den verschiedenen inzwischen bekannt gewordenen Katenentypen zum Matthaus, aber auch zum Lukas und selbst zum Markus, die zu- gehorigen Origenesfragmente heranzuziehen. Dariiber hinaus bot der durch Heinrici 1908 zuganglich gemachte Scholienkommentar des .jPetrus von Laodicea" zum Matthaus eine anonyme Verarbeitung erheblicher Stiicke des griechischen Originals, und schlieBhch lieferte auch noch der entsprechende Scholienkommentar des ,,Viktor von Antiochien" zum Markus in der Ausgabe Matthaeis von 1775 eine iiber- raschende Ausbeute ahnlicher Art. Die so gewonnenen griechischen Bruchstiicke. die in ihrer Gesamtheit die Treue des lateinischen Uber- setzers bestatigen und im einzelnen zu Textbesserungen AnlaB geben, muBten der Commentariorum series in Parallelspalten zur Seite ge- stellt werden. Hiitte man auch sie noch mit eigenem kritischen Appa- rat ausstatten wollen, so ware eine unniitze Uberladung die Folge ge- wesen. Daher habe ich die griechischen Fragmente einfach in meiner TexthersteHung abgedruckt, indem ich dabei Abweichungen von ihrer bisher bekannten Gestalt (Matthaei, Cramer, Heinrici usw.) durch Sperrdruck hervorhebe da, wo ich auf Handschriften zuriickgehe, in kritische Zeichen einschlieBe da, wo emendiert wird, und indem ich Belanglosigkeiten stillschweigend verbessere.

Der Testimonienapparat, der neben dem genauen Nachweis der benutzten Bibelstellen sachliche Parallelen, vor allem aus anderen Schriften des Origenes selbst zu bringen hatte, durfte verhaltnismaBig kurz gehalten werden ; denn vielf ach konnte eine Verweisung auf Har- nacks ..Der kirchengeschichtliche Ertrag der exegetischen Arbeiten des Origenes" II (T. u. U. 42, 4 1919) geradezu einen Kommentar er- setzen. Die Parallelen aus Hieronymus' Matthauskommentar ver- mochte ich dank der besonderen Preundlichkeit von Souter-Aber- deen bereits nach seiner in Vorbereitung befindlichen Edition zu geben.

Eine Ausgabe dieser Art setzt umfassende Vorarbeiten voraus und stellt, von der Vergleichung der Handschriften an bis zum SchluB der Drucklegung, starkste Anforderungen an das physische wie das gei.stige Auge. Wenn es dennoch in verhaltnismaBig kurzer Zeit gelungen sein diirfte, einen befriedigenden Text vorzulegen, so ver- danke ich das ganz wesentlich der dauernden Mitwirkung meines Mit- arbeiters Ernst Benz, der schon 1930 die meisten der in Frankreich befindlichen Handschriften untersucht und noch in der letzten Kor- rektur die Angaben iiber Merlins und Sirmonds Drucke revidiert hat.

X Origenes, Matthauserklarung

Bei der Korrektur haben mich auBer ihm und Rauer-Breslau beson- ders Diehl-Halle, Eltester-Berlin und Koetschau-Weimar unter- stiitzt, die zahh-eiche einleuchtende Vorschlage und Anregungen zur Textverbesserung beisteuerten. Allen Genannten bin ich fiir ihre Hilfe ebenso zu aufrichtigstem Danke verpflichtet, wie der preuBischen Staatsj;egierung und der Notgemeinschaft der deutschen Wissenschaft fiir die Bewilligung der erforderlichen Mittel. Halle a. S., Pfingsten 1933

Erich Klostermann

SigelverzeichDis

1. Lateinische Zeugen

a) Gruppe der Handschrif ten alterer Textgestalt R Lesarten des ehemaligen cod. Remensis s. IX (VIII?), soweit aus de laRues

Ang^aben zu erschlieCen. G cod. Rothomagensis (= Gemmeticensis) 423 s. X. B cod. Brugeusis 68 (301) s. XII.

b) Vertreter der Handschriften jungerer Textgestalt L cod. Londinensis Mus. Brit. add. 26761 s. XII.

Korrekturen in den Hss.: G^ Lesart des Schreibers. G° Verbesserung von gleicher oder etwa gleichzeitiger Hand, G*=''- Verbesserung spaterer Zeit. X consensus der Gruppen G B L (x*, wo R hinzutritt). y consensus der (iruppe G B (y*, wo R hinzutritt).

Pasch der Matthauskommentar des Paschasius Radbertus ed. Sirmond 1618.

2. Angefiihrte Ausgaben

/( Erstausgabe des Jac. Merlin Bd. III/IV, Paris 1512.

Q Ausgabe de la Rues Bd. III, Paris 1740 (Bd. IV, 1759); de la Rues Seitenzahlen

werden am Rande vermerkt. / Ausgabe Lommatzschs, Bd. 3—5, Berlin 1834/35.

3. Griechische Fragmente

C Origenesfragmente verschiedener Evangelienkatenen C'', C^, C^ C^, C™"", C'°<=, vgl. TU. 47, 2, 1931 (C^ Berol. gr. quart. 77 s. XII).

B Anonyme Exzerpte ira Scholienkommentar des „Viktor von Antiochien"' zum Markus ed. Matthaei 1775 (einzelnes auch in Cramers Catenae I 1844).

17 Anonyrae Exzerpte im Scholienkommentar des „Petrus von Laodicea" zum Matthaus ed. Heinrici 1908.

4. Sonstiges

Benz = Ernst Benz KI = Erich Klostermann

Diehl = Ernst Diehl Koe = Paul Koetschau

Elt =WaIther Eltester

-|- = fiigt hinzu [ ] = zu tilgen

<< = Ia6t aus < / = einzusetzen

— ' = stellt um *** = Liicke

1. Pharisaei autem audientes quod silentium inposuit Sadducaeis, 830 convenerunt in unuin, et interrogavit unus ex eis temptans eum: magister, quod est mavus mandatum in lege ? ipse autem dixit ad eum : diliges dcnninum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et 5 ex tota mente tua. hoc est magnum et primum mandatum. secundum simile est huic: diliges proximum tuum sicut teipsum. in his duohus mandatis omnis lex et prophetae j^endent (22, 34 — 40).

Cum dominus ad interrogationem Sadducaeorum esse resurrec- tionem audire volentibus demonstrasset legis usus exemplo, sic

10 dixit Matthaeus : silentium Sadducaeis inposuit lesus, volens osten- dere, quoniam amaram et nocivam mendacii vocem obmutescere fecit claritas veritatis. sicut ergo salvator verbo doctrinae suae silentium inposuit Sadducaeis et falsum dogma (quod apud illos veritas putabatur) convicit fiducialiter, sic facient et Christi imitatores ex-

15 emplis scripturarum. quibus oportet secundum «sanam doctrinam« omnem vocem obmutescere Pharaonis, in qua glorians dicit ))mea sunt flumina. et ego feci ea», sicut scriptum est apud Ezechielem. Sadducaei ergo »qui dicunt resurrectionem non esse», interrogaverunt salvatorejii ea quae scripta sunt, aestimantes silentium inponere ei.

20 sed nec lesus nec dilecti discipuli eius aliquando obstruuntur ab im- piis. proprium est enim, ut Sadducaeis silentium inponatur a Christo. iustus enim tacet quidem sciens »tempus tacendi et tempus loquendix, non autem obmutescit. et sicut proprium est iusti tacere non autem

15 Vgl. Tit. 1,9- 16 Ez. 29, 3. 9 - 18 Matth. 22, 23 - 22 Pred. 3, 7

1 Pharis(a)ei autem audientes y* lu illo tempore: Audientes autem Pharisei XXIIII secundum m L | inposuit G* (B) inposuisset G<= (L) + lesus L 3 mandatum maius B | ad eum] eis L 5 magnum] maximum L | secun- dum — pendent y* et rehqua. Omelia Origenis de eadem lectione L 6 autem simile R G*^ 7 omnis] vmiversa B 9 nolentibus /t | usus y* <C L | sic RG sicut BL 14 faciant B 17 ezechiel B L 23 autem"]

tamen B

Origenes XI \

2 Origenes, Matthauserklarung Matth. 22, 34—40

obmutescere, sic proprium est Sadducaeorum, vel omnium qui men- dacii sunt doctores, obmutescere quidem non autem tacere; nam etsi obmutescunt quantum ad rem, non tamen tacent. ideo et dominus non homini dixit, sed mari ))tace et obmutesce«, increpans eum cum 5 turbaretur.

Tamen Pharisaei, qui resurrectionem esse consentiunt, audientes quod silentium inposuit Sadducaeis, convenemnt in unum, videlicet resurrectionis dogmate praevalente, et congregati sunt qui non con- gregabantur, quamdiu Sadducaeis silentium non <in>poneretur. nihi-

10 lominus tanien et si congregati fuerant, propter quod tenuit resur- rectionis probatio, tamen unus ex eis interrogavit, non quasi volens ab eo discere quae interrogabat, sed temjitans dominum nostrum, omnem ergo hominem, qui non discendi gratia sed temptandi causa, neque ex adfectu simplici interrogat aliquem doctorum de quahcum-

15 que capitulo, aestimare debemus fratrem Pharisaei illius qui salvato- rem interrogatione sua temptabat. omnia enim quae fiunt in sanctos Christi sive ab insidiatoribus sive a diHgentibus, in se suscipit uni- versa; secundum ea enim quae scripta sunt tractare debemus et ea quae scripta non sunt. scriptum est enim propter esurientes et sitientes

20 eum dixisse «esuriia et ))sitii(( : et propter nudos et peregrinos et aegro- tantes et in carcere positos wnudus fui» et ))hospes fui(( et ))in carcere fui(( et «infirmus fui((. secundum consequentiam similitudinis addamus et nos: iniurias passus sum, caesus sum et temptatus sum et omnia. et sicut in illis, quae scripta sunt, verus est sermo domini dicentis

26 ))quamdiu uni ex minimis istis fecistis, mihi fecistisa, sic cum iniuriam passus fuerit iustus vel blasphematus vel aliquid tale passus, pone

4 Marc. 4, 39 — 11 ff Hieron. in Matth. 180 B: non scire desiderans sed temptans . . . quicumque igitur novit et interrogat non voto discendi . . . in simili- tudinem Pharisaeorum . . '. accedit. — 19 ff Vgl. tom. XIII, 2, wo ebenfalls kein ,,Agraphon" vorliegt (gegen Resch TU. 30, 3. 4, 132f, vgl. Klostermann, Kleine Texte ll^, 13), sondern zu interpungieren ist: fcal 'Irjaovg yovv (priaiv did Tovg dadevovvraQ ))i^a&evovva xal did rovg neivwvrag ))e7ieivcovn xai 8id rovg dif&vrag ))e8iy)ajvii. Vgl. noch Harnaek TU. 42, 4, 41 - 20 ff Matth. 25, 35f - 26 Matth. 25, 40

4 eum] illud L 6 esse y* < L 9 imponeretur q poneretur x

10 fuerint /j, 12 nostrum] deum L 17 suscepit B 20 esurivi y |

sitivi Qc B 23 iniuriam B, vgl. Z. 25 S. 3, 2

Matth. 22, 34—40 Comm. ser. 1. 2 3

Christum in eos qui fecerunt dicentem: ex quo >uni ex minimis istis fecistis((, mihi fecistis inim*iam, me temptastis, me blasphemastis.

2. Videanms nunc propositionem temptantis: magister, inquit, quod est mandatum maim in lege ? temptans dicebat magister, quoniam 6 non quasi discipuhis Christi proferebat hanc vocem. hoc autem mani- festius erit ab exemplo quod dicemus. puta, pater filii sui pater est et nemo eum proprie potest dicere patrem nisi fihus eius, et mater filiae suae mater est et nulla eam potest dicere matrem nisi sola filia eius. sic et magister discipuli sui magister est, et discipulus magistri sui

10 discipulus est. propterea nemo potest dicere bene magister nisi disci- pulus. et vide nisi propter hoc, quia non omnes qui dicunt eura magistrum bene dicunt, sed hi soli qui habent discendi voluntatem ab eo, dicebat ad discipulos suos wvos vocatis me magistrum et domi- mma, et bene dicitis : sum etenim«. bene ergo discipuli Christi vocant

15 eum magistrum et servientes verbo ipsius bene | illum dominum 831 vocant. unde bene dicebat apostolus «nobisautem unus dominuslesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum«. et illud considera quod ait ))satis est discipulo, ut fiat(( non simpliciter sicut magister, sed «sicut magister eius». si quis ergo aliquid non discit a verbo nec tradit

20 se ex toto animo suo, ut fiat dilecta plantatio eius, dicit autem ei magister, frater est Pharisaei temptantis Christum et dicentis ei ma- gister. sic et omnis qui dicit ))pater noster qui es in caelis((, non debet habere «spiritum servitutis in timore, sed spiritum adoptionis filio- rum((. qui autem non ))spiritum adoptionis filiorum'( habet et dicit

25 «pater noster qui es in caelis((, mentitur, cum non sit filius dei, deum patrem suum appellans.

Interrogatio autem ipsa est talis : quod est magnum mandatum in lege ? in quo dignum est, ut de mandatorum differentia aliquid ex- ponamus. quaedam enim mandata sunt magna, quaedam autem 30 subsequentia ; et sic per ordinem usque ad minima mandata est re- quirendum. si enim temptanti Pharisaeo et dicenti quod est maius mandatum in lege non respondisset, consequenter aestimabamus non

1 Matth. 25,40 — 4f Hieron. 1. c: non quasi discipulus, sed quasi temptator accedit — 13 Joh. 13, 13 — 161. Cor, 8, 6 — 18 Matth. 10, 25 — 20 Vgl. Jer. 2, 21 ? - 22. 25 Matth. 6, 9 — 23 f Rom. 8, 15

1 ex quo] eis qua L 2 fecistis, mihi fecistis iniuriam (R) G L fecistis iniurJam B 6 dicemus n dicimus x | 1. puto ? KI, vgl. S. 4, 31 u. o.

19 dicit G

1*

4 Origenes, Matthauserklarung Matth. 22, 34—40

esse mandatum maius altero mandato. nunc autem cum respondens dicat: diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua. hoc est magnmn mandatum et lyrimum, neces- sariam discimus sententiam de mandatis, quoniam est magnum et 5 surit inferiora usque ad minima. adhuc autem et illud adtende, quod Piiarisaeus quidem interrogavit quod est magnu7n mandatuyn in lege, dominus autem respondens ei docet nos, quia non solum magnum est mandatum diligere dominum, sed etiam primum, primum autem non ordine scripturae, sed dignitate virtutis. et hoc quasi conveniens

10 huic loco est adtendendum, quia quasi multis mandatis constitutis, ita nunc hoc magnum et primum dixit mandatum diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua, se- cundum autem simile est priori, et propter similitudinem magnum, diliges proximum tuum sicut teipsum', ut secundum hoc intellegamus

15 et aliud esse quod sit magnitudine et ordine tertium, aliud vero quar- tum, et sic per ordinem dinumerans legis mandata, accipiens a deo sapientiam, ordinet ea quis usque ad minimum. quod opus nuUius alterius est nisi Christi solius, qui est »dei virtus et dei sapientia((. a temporibus igitur Moysi usque ad salvatoris adventum cum legeretur

20 lex, forsitan quaerebatur quod esset magnum mandatum in ea. nec enim interrogasset hoc Pharisaeus, nisi diu apud illos de hoc quaesi- tum fuisset et non inventum, donec

veniens lesus docuit non solum B (Matthaei) II, 33, 18 An.: ri]v quod esset magnum, sed etiam ovv TTQcorjjv eQojn^deig imjyaye xai

25 jrrimum, et quod esset secun- rt)v devregav, ovdev avrrjg dno- dum simile priori. ipsius ergo est deovaav. ei de eari rig nQcbrr] opus invenire et tertium et quar- irroh) xai ciXh] devreQa, eh] av tum et reliqua. rig xai rQm] xai aXh] reraQrt] xai

xa&E^fjg.

30 quaeres autem si est aliquod mandatum non habens utrumque, id est ut et primum sit et jnagnum, sed unum ex eis. et puto, tale aliquid dicit apostolus ad Ephesios «honora patrem tuum et matrem, quod est mandatum primum in promissione, ut bene sit tibi et eris longaevus

18 Vgl. I. Cor. 1, 24 - 23ff Zu B vgl. auch Z. 14ff und S. 5, 18ff - 32 ff Eph. 6, 2f

4 est magnum] et sunt magna L 6 quidem y* < L 9 ordine] pro ordine G | dignitate] pro dignitate G^ 11 magnum hoc L 13 autem R G et B L autem et Pasch | est < G^ et G^ Pasch 23 inveniens q

Matth. 22, 34—40 Comm. ser. 2 5

super terram<(. ergo primum quidem, non autem et magnu?n: «honora patrem tuum et matrem'»; et si est aliquod magmim quidem, non autem et primum, quaeres in differentia magnitudinis mandatorum. et quia ad comparationem quidem mandatorum sunt alia minima, 5 utile est ad exemplum proferre quod ipse dominus ait : ))si quis solverit unum de mandatis his pusillis, et docuerit sic homines, minimus voca- bitur in regno dei«. et salvator quidem tradens quod esset magnum mandatum et primmn, ad interrogationem Pharisaei temptantis, adi- ciens autem et secundum simile priori, quod erat diliges proximum

10 tuum sicut teips^im, addit dicens in his duobus mandatis omnis lex et

prophetae pendent. apostolus autem ad Romanos dicit ))non moecha-

beris, non occideg, non furtum facies, et si quod est aliud mandatum,

in hoc verbo recapitulatur : diliges proximum tuum sicut teipsumw.

Videamus ergo, utrum aliud est pendere omnem legem et pro-

15 phetas iii his duobus mandatis de dilectione dei et proximi, aliud autem recapitulari omne mandatum in hoc mandato ^diliges proxi- mum tuum sicut teipsuni", aut omnia mandata et pendent et recapi- tulantur in utroque mandato. dicet ergo aliquis pendere a mandatis mandata et a primo quidem et magno pendere secundum et simile

20 primo, a secundo autem tertium, et sic deinceps omnia, quae sunt post secundum, pendere a praecedentibus ; et apostolum quidem se- cundum considerationem rei dixisse pendere omne mandatum a man- dato );diliges proximum tuum sicut teipsum«, salvatorem autem do- cuisse, quoniam dominationem habent omnium mandatorum haec

25 duo mandata. alter autem discutiens quaeret, quomodo dictum est illud: ))non moechaberis, non occides, non falsum testimonium dices, non furtum facies, et si quod aliud est mandatum in lege, in hoc verbo recapitulatur : diliges proximum tuum sicut teipsum«. dicet ergo: et illud mandatum diliges dominum deum tuum ex toto corde

30 tuo et ex tota anima tuu et ex tota mente tua recapitulatur in eo man- dato ))dihges proximum tuum sicut teipsum«. quomodo autem verum sit quod ait : ))et si quod aliud est mandatum, in hoc verbo recapitula- tur«, nisi et mandatum quod positum est de dilectione dei recapitu-

6 Matth. 5, 19 - 11. 16. 23. 26. 32 Rom. 13, 9 — 2311 Vgl. B (Matthaei) II 33, 23 An. : C^^TJ/cretg de, mog r^g dexa?Myov aviai fiei^ovg eiaixrX. 1

3 in differentia] differentiam Q 6 pusillis] minimis G*' 9 se-

cundum L de secundo y 12 est «< G* 18 dicet y* dicit L 22 omnem G 26 non falsum testimonium dices (R) G <[ B L 32 sit] erit B

6 Orig-enes, Matthauserklarung- Matth. 22, Sl— 40

letur in seciindo et siniili priori ? et si primum mandatum recapitu- latur in secundo, necesse est maius esse secundum priore. recapitulatur ergo omne mandatum, | sed et primum illud et ^nagnum in hoc 832 secundo );diliges proximum tuum sicut teipsum*, quoniam diligentes 5 nosmetipsos si quid fecerimus, et ipsum diligimus deum, qui factus est auctor dilectionis nostrae, ut alterutrum diligamus et diligamur ab invicem. gratias enim agentes in eo, quod rationabiles sumus et vocati sumus ad dei agnitionem et consequimur beneficia eius et gratiam, recapitulamus dei dilectionem in secundo et simili priori,

10 Magnum ergo et primum mandatum in lege est hoc : diliges do-

minum deum tiium ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua. subtrahit autem de magnitudine eius et de primatu ipsius, qui subtrahit ahquid de toto illo mandato, id est aut de eo quod ait ex toto corde aut ex tota anima aut ex tota mente. et forsitan omnes

15 qui diligunt dominum deum suum, nisi et sequentes partes inple- verint et ex toto corde dilexerint et ex tota ani^na et ex tota mente, ex parte servant mandatum; hi autem soli magnitudinem eius in se suscipiunt et primatum, qui non solum diligunt dominum deum suum, sed etiam tria illa susceperint, id est ut ex toto corde suo apud se illum

20 totum recondant et operationes eius et cogitationes eius, et ex tota anima sua id est ut parati sint ponere eam pro pietate dei qui uni- versa creavit, quando utilitas exegerit verbi, ex eo quod ex tota anima dihgit deum, ita ut nulla pars animae avellatur ad ahquam rem quae a fide est aliena, et in tota mente nostra nihil aliud cogitantes vel

25 proferentes nisi «ea quae dei sunt«. et vide si potes cor quidem accipere pro intellectu, qui est in inteUigibihbus speculans et ostendens fontem et principium eorum quod est deus, mentem autem ad proferendas res (mente enim proferimus singulas res, et per unumquodque quod significatur quasi mente nostra inambulamus atque proferimus). et

30 si quis ingeniose intellegat mandatuni; quod de dilectione positum est

12 ff Vgl. B (Matthaei) II, 33, 28 An. : TiAeovdCsi 6e rfi enava}.y']ipei rfj TiEQi rov avrov 7TQdy/.iarog ovo/ndaag ro niv oXr] xaQdiaK xal ro )>ev okrj y>vyj] aovv. xal ro »ev o/.rj diavoia oovk, Iva eTiireivr] rr]v dydnr^v elg re?.ei6rr]ra, jui] xara^.eimov a7imt/.lveiv eri d/./.o prjdev, oneQ i/.arrdiaei rt)v jiQog &edv dydm]v — 25 Marc. 8, 33

2 est maius /< ~ x | esse G^ L < G* B 8 agnitionem] mandatum G 12 tua B L Pasch < G 19 illum G* (deum Pasch) illam G" B L 20 totum Pasch totam x | operationes /< operationem x 23 avellatur y* evella- tur L 28 quod < L 29 significatum /j.

Matth, 22, 34—40 Comm. ser. 2. 3. 4 7

in oninibus illis tribus. quae sunt nominata, et consideraverit in sin- gulis quibusque fidelibus dei dilectionem, inveniet forsitan totum niandatum aut apud unum forsitan vel secundum vel tertium (et hoc si fuerit datum), in omnibus autem dei dilectionem minus haben- 5 tem vel modicum vel amplius, aut ex eo quod dicit ex toto corde aut ex eo quod ait ex tota anima aut ex tota mente.

3. Simile est et secundum mandatum priori, quoniam est dilectio hominis qui factus est secundum imaginem dei, forsitan et secundum similitudinem. in expositione autem mandati, quod est de dilectione

10 proximi positum, etiam haec sunt dicenda. quoniam secundum quod dictum est in decimo Psalmo: »qui diligit iniquitatem, odit animam suam", et secundum quod in Proverbiis dicitur: »qui repellit discipli- nam, odit seipsum», manifestum est quoniam nemo diligens iniqui- tatem diligit proximum suum sicut seipsum, cum nec seipsum diligat,

15 et nemo repellens disciplinam diligit proximum suum sicut seipsum, quippe qui nec ipsum se diligit ; et ita fit ut, qui »diligit iniquitatema, et »odit animam suam», necpossit servare secundum mandatu7n. si- militer et »qui repellit disciplinam«, peccatum aliquod diligit ; ideoque et qui repejlit aliquod verbum disciplinae dei, »odit animam suam«.

20 4. Post haec quaeres quomodo omnis lex et prophetae pendent

in duohus istis mandatis. videtur enim textus ostendere quod omnia quaecumque sunt scripta vel in Exodo vel in Levitico vel in Numeris vel in Deuteronomio pendeant in his duobus mandatis. quomodo autem lex quae posita est de leprosis vel de fluxum sanguinis patienti-

25 bus vel de menstruatis mulieribus pendeant in istis mandatis ? adhuc autem quomodo et prophetia quae de Hierusalem captanda posita est vel visio Aegypti apud Esaiam ceterosque prophetas, quomodo et visio Tyri vel quaecumque prophetantur de Tyro vel de principe Tyri, quomodo etiam visio quadrupedum in deserto apud Esaiam

30 pendeant in duobus istis mandatis ? quod autem videtur mihi in koc loco, huiusmodi est. qui omnia adinplevit quae scripta sunt de dei dilec- tione et proximi, dignus est maximas gratias a deo percipere, quibus

8fVgl. Gen. 1,26 - 11 Psal. 10,5 - 12 Prov. 16, 3 — 16f. 19Psal. 10,5- 18 Prov. 16, 3 - 24f Vgl. Lev. 13-15 - 26 Vgl. Jes. 5 - 27 ff Vgl. Jes. 19; Jes. 23 - 28 Vgl. Ez. 28 - 29 Vgl. Jes. 20

4 in omnibus] nominibus G | autem] aut L [ clei dilectionem minus habentem (B) L< G 10 dicenda y* discenda L 18 ideo GL 21 his

duobus B 28 de^] vel de B

8 Orig-enes, Matthauserklarung Matth. 22, 34—40

praepositus est wsapientiae sermo per spiritum sanctum«, post quem ))sermo scientiae« qui «secundum spiritum« est. dignus autem con- stitutus his omnibus donis exsultat in sapientia dei, plenum habens cor de dei dilectione et totam animam lumine scientiae iniustratam 5 et totam mentem verbo dei. consecutus autem huiusmodi dona ex deo profecto intellegit omnem legem et prophetas partem aliquam esse ex omni sapientia et scientia dei, et intellegit omnem legem et prophetas pendere et adhaerere a principio dilectionis domini dei et proximi, et quoniam perfectio pietatis in dilectione consistit.

10 Sufficientia quidem sunt et ista quae diximus, tamen ad demon-

strationem magnitudinis eius nihilominus convenit et ista subiungere : ))caritas patiens est, benigna est; caritas non inflatur, non agit per- peram, non est ambitiosa, non inritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitatem, congaudet autem veritati; omnia suffert,

15 omnia credit, omnia sperat. caritas nunquam excidit«. nemo enim pusillanimis constitutus caritatem habet, nec contrarium faciens ali- quid benignitati, neque zelans zelum quem habuerunt patriarchae adversus loseph vel Aaron et Maria contra Moysen. et nemo inflatus habet dilectionem nec perperam aliquid agens nec qui in iracundiam.

20 excitatur. item nemo cogitans malum caritatem habet in corde coin- quinatus. qui | caritatem habet, numquam de aliqua iniusta re 833 gaudet, sed semper veritati congaudet, qui caritatem habet, omnia accidentia sustinet mala, et non pro parte credit sed ))omnia credit«, et non ex parte sperat sed ))omnia sperat((, nec est quod non sustinet

25 dilectio sed ))omnia sustinet«. et quoniam ))caritas numquam excidit«, confidens apostolus totam eam suscepisse se dicebat: ))quis nos separabit a caritate dei ? tribulatio an angustia an f ames an nuditas an periculum an gladius ? sicut scriptum est : quoniam propter te mortificamur tota die, aestimati sumus ut

30 oves occisionis«. proi^ter dilectionem enim dicebat: ))sed in his omnibus superamus propter eum qui nos dilexit«. ex caritate enim numquam excidente erant illae voces dicentes: «confido enim quia neque mors neque vita neque angeli neque principatus ne- que praesentia neque futura neque virtutes neque altitudo neque

If I. Cor. 12, 8 - 12ff. 18ff I. Cor. 13, 4-7 - 17f Vgl. Gen. 37, 11 - 18 Vgl. Num. 12, 1 - 27 Rom. 8, 35f - 30 Rom. 8, 37 - 32 Rom. 8, 38f

1 post] per L 6 perfecte B (vgl. Z. 9) 11 conveniunt G L 14 suffert R G sustinet B L, vgl. 24f 16 aliquid faciens L 20 in < y 26 se susce- pisse B L 27 an^] aut G L 31 dilexit nos L 32 dicentes R G dicentis B L

Matth. 22, 41—46 Comm. ser. 4. 5 9

profundum neque alia aliqua creatura poterit nos separare a caritate dei, quae est in Christo lesu domino nostro«. et quoniam habebat duo apostolus dileetionis mandata, dei et proximi, ideo habebat in se totius legis et prophetarum manifestata mysteria, ut intellegens ea 5 diceret, quoniam omnis lex et prophetae in his duohus mandatis pen- dent.

5. Congregatis autem Pharisaeis interrogavit eos lesus dicens: quid vobis videtur de Christo, cuius est filiu^ ? dicunt ei : David. dicit eis lesus: quomodo ergo David in spiritu dominum eum vocat, dicens:

10 dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos

tuos scahellum pedum tuorum ? si ergo David dominum eum vocat, quo-

modo filiu^ eiu^ est ? et nemo poterat respondere ei verbum. nec ausus

est quisquMm ex illa hora interrogare eum quicquam (22, 41 — 46).

Verba quidem ipsa posita sunt in Psalmo centesimo nono : «dixit

15 dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum«. quasi confitentibus autem Pharisaeis, quoniam qui dixit quidem est dominus deus, ad quem autem dixit secundus dominus Christus, interrogat eos salvator dicens: quid vobis videtur^de Christo, cuius est filius'^. et ad responsionem eorum qui

20 dixerunt : David, addit dicens : si David dominum eum vocat, quomodo filius eius estl digna est ergo res ut videamus, quid volens salvator proponit Pharisaeis quaestionem de Christo, ut responderent quid eis videretur, et quae fuit causa, ut non possent Pharisaei dare respon- sum. et simplicior aliquis ex discutientibus ista dicet, quia voluntas

25 salvatoris fuit haec, ut conpesceret Pharisaeorum audaciam multas propositiones proponentium ei, similiter et Sadducaeorum qui pro- posuerant ei de septem fratribus et una uxore eorum. quoniam ergo multa proponentes Pharisaei et Sadducaei aliquid dicere videban- tur, et hoc facientes non quasi discipuli discere cupiebant sed tempta-

30 bant Christum, et videbantur legis esse doctores cum non essent, ideo

14If Hieron. in Matth. 181 C: testimonium autem quod posuit, de centesimo nono psalmo sumptum est — 14 Psal. 109, 1 — 26ff Vgl. Matth. 22, 23ff — 30 ff Hieron. in Matth. 181 A: qui ad temptandum lesum fuerant congregati et veritatem fraudulenta interrogatione capere videbantur, occasionem praebuerunt confutationis suae.

7 autem] enim B 8. 19 filius est B 9 dicens < G 11 seamellum G* (so meist, z. T. auch G) 15 mei G 18 Christus < G 20 addidit B

22 proponit (G) B proponat R (L vor salvator) 23 possint G L |

Pharisaei] ei L 24 simplicior x simpHciter R

10 Origenes, Matthauserklarurg Matth. 22, 41—46

necessarium fuit et dominum interrogationem proponere eis, pro- fitentibus legis scientiam se habere, ut coram populo argueret eos, cum responsuni ad interrogata non dederint, ipse ad omnia respondens ; quoniam ipse quidem idoneus erat secundum professionem doctoribus 5 condecentem manifestare et tradere doctrinam divinam, illi autem nec ipsum prophetam qui erat fastigium prophetarum sciebant. adhuc autem cui haec expositio placet, adiciens dicet : propterea et sic adicit scriptura evangelii, dicens et nemo poterat resj^ondere ei verbum, nec ausus est quisquam ex illa hora interrogare eum verbum. causa autem,

10 ut non essent ausi interrogare eum postmodum verbum, haec fuit, quia interrogati respondere ei non potuerunt. si enim interrogatio eorum fuisset ex voluntate discendi, numquam talia eis proposuisset, ut postmodum non essent ausi interrogare. sed temptantes interroga- bant, ideo obstruere eos voluit interrogatione sua, ut erubescentes

15 quiescant ab audacia sua et postmodum nihil interrogent eum. haec secundum intellectum simplicis interpretatoris sumus locuti.

6. Nos autem dicimus, quoniam cognoscebat seipsum salvator et dominus noster factum quidem »ex semine David secundum carnem, praedestinatum autem filium dei in virtute«, et quoniam haec omnia

20 erat quae ipse de se docens dicebat : «ego sum veritas et via et vita«, )>ego sum ianuaa, «ego sum resurrectio«, «ego sum panis vivus qui de caelo descendi((, et sciens esse se ante nativitatem etiam ipsius Abrahae, (propter quod et dicebat: ))ante Abraham ego sum«), et sciens quoniam sapientia erat et verbum vivum (sapientia quideni quam «deus creavit

25 principium viarum suarum in opera sua((, verbum autem quod )>erat in principio apud deum, deus verbum«). haec omnia de se ipso co- gnoscens et videns Pharisaeos, quia iUud quidem quod secundum dispensationem humanam et propter homines erat, ut capere eum possint, sciebant ex divinis scripturis, quoniam ))de semine erat David

30 secundum carnem«, forsitan autem quoniam et omnino eum arbitraban- tur filium esse David, videns autem longe eos esse ab intellectu divini-

18 Rom. 1, 3f - 20 Joh. 14, 6-21 Joh. 10, 9 - Joh. 11, 25 - Joh. 6, 41 - 23 Joh. 8, 58 - 24 Prov. 8, 22 - 25 Joh. 1, If - 27ff Vgl. n 256, 9 An. : elndvrojv ydQ riov 0aQiaaiu>v ori viog iari rov Aaftid 6 XQiarog, tpiXog dv&QOJjiog, c5g /j,r] axoXov&on; anoxQidevraw tprjai' nojg ovv Aafild kvqlov avrov xaX(bv aXr}&evei xrX. — 29 Rom. 1, 3

1 necessarium fuit — eis y* fuit — eis necessarium L 2 habere se scien- tiam L 7 dieet Kl dicit x 13 sed] et G 15 interrogarent B

20 via, veritas et vita fi 28 eum < L 29 possent B

Matth. 22, 41—46 Comm. ser. 5, 6. 7 XI

tatis suae secundum quod principium erat universae creaturae, nulliu.s filius constitutus nisi »dei qui super omnia est((, arguere volens titu- bantein aestiniationcni eoruni de se et provocare eos serinonibus suis, ut velint ascendere verbo et videre secundum quod deus verbuni 5 erat, qui «erat in principio apud deum«, in primis quidcm dixit: quid vobis videtur de Christo, cuius est filius ? ita respondentibus et dicentibus: David, iteruin eis respondit manifestans sublimitatem di- vinitatis suae, quae demonstrabatur in ipso | principio Psalmi, 834 dicens: dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam

10 inimicos tuos scabellum pedum tuorum, ut, etsi tunc ei respondere non possent, tamen occasionem acciperent ex verbis ipsius, ut totum Psal- mum considerantes aliquid amplius sentirent de Christo, qui non solum excedens erat humanam naturam, sed etiam ceteras genitas, secundum quod ait: xin splendoribus sanctorum, ex utero ante luci-

16 ferum genui te«. non enim specialiter designavit, in splendoribus quorum sanctorum, sed generaliter de omnibus sanctis, id est non solum hominum sed etiam angelorum, dicens: »in splendoribus sanc- torum, ex utero ante luciferum genui te«. et si quidem sapienter con- siderassent et illud : »iuravit dominus nec eum paenitebit : tu es sacer-

20 dos in aeternum secundum ordinem Melchisedech((, subiecissent uti- que se sicut discipuli tali salvatori nostro, qui a deo erat transmissus magister atque sacerdos. sed causa fuit, propter quam Pharisaei non potuerunt respondere sermonibus Christi. ista: quoniam nihil magnum de Christo in sanctis scripturis positum sentiebant, sed tantummodo

25 de dispensatione eius humana, sed nec ipsam digne divina dispen- satione. puto enim quod nec illud sciebant quod dixit: )iecce virgo in utero concipiet, et vocabunt nomen eius Emmanuel((, nec illud: ))ecce orietur stella ex Iacob((, de nativitate videlicet Christi.

7. Hoc autem ipsum quod dicit in Psalmo : »dixit dominus domino

30 meo : sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum pe- dum tuorum((, opportunius quidem exponet quis, cum ipsum sibi ex- ponere proposuerit Psalmum. et nunc tamen sensum eius leviter de- gustemus. ne tibi describas sensibiles sessiones et duas cathedras

1 Vgl. Col. 1, 18. 15-2 Rom. 9, 5 - 5 Joh. 1, 1 - 14. 17 P.sal. 109, 3 - 19 Psal. 109, 4-26 Jes. 7, 14 - 28 Num. 24, 17 - 29 Psal. 109, 1

2 volens y* < L 4 videre x dicere R 6 filius est B 16 quo- rumdam B 19 et non paenitebit eum B 24 positum + est G 27 concipiet] + et pariet filium Kl 28 ecce <C B 29 dixit B 33 nec n

12 Origenes, Matthauserklarung Matth, 22. 41—46

et sedentes sitper eis humano schemate patrem et filium, sed intellige haec moraliter dici de regno dei et de regno filii, quod a patre est stabilitum et est semper ad dexteram patris. si quis autem haec moraliter intellegi non vult, exponat quomodo et hoc sit verum quod 5 ait dixit dominus domino meo : sede a dextris meis et illud quod alibi dicit : ))sedere autem ad dexteram meam et ad sinistram, non est meum dare, sed quibus paratum est a patre meo<(. cogendus est ergo dicere qui non vult haec intellegere digne secundum magnitudinem sensus Christi, quoniam aliquando quidem ad dexteram sedet patris, ali-

10 quando autem (dignitatem huiusmodi derelinquens sedendi ad dexte- ram patris) privatim sedet cum eis quibus paravjt pater, ut sedeant ad dexteram eius vel ad sinistram. item adhuc cogendus est dicere, quoniam ad dexteram quidem sedens patris adhuc inimicos habet; tamdiu enim sedet iuxta eum, donec ponantur a patre scabellum pedum

15 Christi. cum vero desierit sedere ad dexteram patris, tunc iam non habebit inimicos, cum sedere ad dexteram eiusvel ad sinistram coepe- rint secundum ordinationem patris, qui prius fuerant scabellum pedum ipsius. et ita fit ut sedentium aliqui in loco priori sedeant patris. his autem quid magis ridiculum potest esse ? deinde corporalem

20 volens intellegere sessionem invenies in eodem Psalmo, quoniam et filius ad dexteram sedet patris, secundum quod ait: «dixit dominus domino meo : sede a dextris meis», et pater sedet ad dexteram filii, secundum quod in sequentibus declaratur dicens: «dominus a dextris tuis confregit in die irae suae reges«. nos autem dicimus: non est

25 necesse corporalem considerationem introducere in his quae spirita- liter sunt intellegenda ; nam moraliter et filius ad dexteram patris est, et pater ad dexteram filii semper.

8. Quomodo et inimici salvatoris ponuntur a patre scabellum pedum eius, congruum est videre digne secundum benignitatem dei

30 ponentis inimicos eius scabellum pedum ipsius. nec enim est aesti- mandum similiter ponere deum inimicos Christi scabellum pedum eius, quemadmodum ponuntur inimici sub pedibus regum terrenorum ex- terminantium proprios inimicos. nonne illi sine misericordia con- culcant adversarios proprios ? deus autem non ad perditionem ponit

6 vgl. 16 Matth. 20, 23 - 21 Psal. 109, 1 - 23 Psal. 109, 5

3 ad] a G 7 dare x* + vobis fi 12 eius x* < o 20 1. inveniet ? Kl 23 1. declarat ? Kl | ad dexteris G j dextris+ est L 24 confregit R B Pasch confringet G L 28 ponantur Pasch 30 ipsius G" B L eius G»

Matth. 22, 41—46 Comm. ser. 7. 8 13

inimicos Christi scabellum pedum eius, sed acl salutem ipsorum, sicut proferemus sciipturarum sanctarum exempla id ipsum significantia. scriptum est enim in Lamentationibus Hieremiae in secundo Aleph: «quomodo contenebricavit dominus in ira sua filiam Sion, deiecit de 5 caelo in terram gloriam Israel, et non fuit memor scabelli pedura suorum ?« et vide quoniam, quandoquidem erat Israel scabellum pedum dei, in caelo erat gloriosus; postquam autem est deiectus, ut non sit scabeUum pedum eius, et desiit esse in caelo. adtende enim diligenter quod ait : »deiecit de caelo in terram gloriam Israel, et non

10 fuit memor scabelli pedum suorum'(. item et illud: )icaelum mihi sedes, terra autem scabellum pedum meorum" non ignominiam, sed gloriam significat ten-ae, quae de deo modicam aliquam et novissimam intellegit partem, quae moraliter appellatur pedes eius. sic et eccle- sia super terram in initiis quidem culturae dei et notitiae Christi

15 scabellum est pedum eius; sicut et paenitentiam agens ))mulier« illa »peccatrix« ad pedes erat lesu in principiis paenitentiae suae, nec enim poterat unguentum odoris actuum suorum bonorum effundere super caput Christi. optabile enim ei erat vel ut secus pedes domini staret et ungueret. et unusquisque nostrum se intellegens esse quod dicit

20 apostolus ))eramus et nos aliquando sine intellectu, increduli, errantes et servientes desideriis et voluptatibus variis», videbit, quomodo, quandoquidem talis erat priusquam lavaretur | ab illis, inimicus 835 fuerat Christi, inimicus iustitiae, veritatis, sapientiae, pacis, ))post- quam autem benignitas apparuit salvatoris nostri dei«, prinium factus

25 est scabellum pedum Christi. et ego confidens, quoniam iste est sen- sus scripturae, non dubito adfirmare, quoniam sic dicit filio pater: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabellu7n pedum tuorum. et apostolus in prima ad Corinthios talem introducit sensum scripturae, ut ad subiectionem intellegamus eorum, qui aliquando fuerant inimici,

30 fieri eos scabellum pedum Christi, hoc modo dicens : ))nunc autem Christus resurrexit a mortuis, primitiae dormientium factus est. quo- niam quidem per hominem mors. et per hominem resurrectio mortuo-

4. 9 Klagel. 2, 1 - 10 Jes. 66, 1 - loU Vgl. Luc. 7, 37f; Joh. 12, 3 - 20 Tit. 3, 3 - 23 Tit. 3, 4 - 30 I. Cor. 15, 20-28

2 proferimus B 4 contenebravit B Pasch 5 et < B Pasch

7 gloriosa y Pa.sch 8 et < G L 11 sedes + est G*""- B Pasch

14 Christi y* dei L 15 est R G < B L 18 ei y* Pasch < L j vel ut Kl velut X 18/19 stare — unguere G (L) Pasch 23 veritati B j paci y

25 confidens x* confitens /i 27 a] ad G

14 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 1 — 12

riiin. siciit enim in Aclani omnes moriuntur, sic et in Christo omnes vivificabuntnr. unusquisque autem in suo ordine: initio Christus, deinde hi qui sunt Christi, qui in adventu eius crediderunt; deinde finis, cum tradiderit regnum deo et patri, cum evacuaverit oninem 5 principatum et potestatem et virtutem. oportet enim illum regnare, donec ponat omnes inimicos eius sub pedibus eius. novissima autem inimica destruetur mors. omnia enim subiecit sub pedibus eius. cum autem dicat, quia omnia subiecta sunt ei, manifeste praeter eum, qui subiecit ei omnia. cum autem- subiecta illi fuerint omnia. tunc 10 et ipse filius subiectus erit ei qui sibi subdidit omnia, ut sit deus omnia in omnibus». horum quidem omnium manifestationem fecimus in proprio loco. vide tamen quomodo in omnibus istis nomen subiec- tionis ad sahitem ponitur subiectorum.

9 . Tunc lesus locutus est ad turbas et ad discipulos suos dicens : 15 super cathedram Moysi sederunt scribae et Pharisaei. omnia quaecum-

que dixerint vobis facere facite, secundum opera aute^n eorum ne faciatis ;

dicunt enim et non faciunt. alligant autem onera gravia et inponunt

super humeros hominum, ipsi autem nec digito suo volunt ea movere.

omnia autem opera sua faciunt, ut videantur ab hominibus; dilatant 20 enim phylacteria sua et magnificant fimbrias vestimentorum suorum,

amant enim- primos discubitu^ in conviviis et primas cathedras in

synagogis et primas salutationes in foro et vocari ab hominibus Eabbi.

vos autem nolite vocari Rabbi; unus est enim magister vester, 07imes

autem vos fratr.es estis. et patrem nolite vobis vocare super terram; 25 unus est enim pater vester qui est in caelis. qui autem maior est inter

vos erit vester minister. qui ergo exaltaverit se humiliabitur, et qui se

humiliaverit exaltabitur (23, 1 — 12).

Frequenter quidem, maxime autem apud Matthaeum, servatur

quoniam meliores sunt discipuli Christi ceteris turbis. et invenis 30 quidem in ecclesiis quosdam quidem cum dilectione audientes divinas

doctrinas et adfectuosius accedentes ad verbum. iuste ergo eiusmodi

11 f Nicht erhalten

2 vivificabuntur G*'-''- B vivificantur R G^ L 3 hi < B 6 omnes y*

< L 9 fuerint ei B 14 tunc — turbas y* XXV secundum m. In illo tem- pore locutus est iesus ad turbas L 15 cathedra G 16 facere <; L | autem opera L autem <C B 17 — 27 dicunt — exaltabitur y* et reliqua;

Omeha Origenis de eadem lectione L 17 et^ + importabiHa et B [ injDO-

■ nunt + ea B 18 autem < G 21 discubitos G» (so meist) 31 huiusmodi L

Matth. 23, 1-12 Comm. ser. 8. 9 15

honiines dicuntur esse discipuli (.'hristi; ceteros autem multos qui non sunt tales, popukim esse ipsius. et quaedam interdum quidem discipulis suis solis dicit non etiam turbis, sicut beatitudines illas in evangelio scriptas, de quibus Matthaeus quidem dicit ita: quoniam 5 ))videns turbas ascendit in montem ; et sedente eo accesserunt ad eum discipuli eius, et aperiens os suum docebat eos dicens: beati pauperes spiritu(( et cetera, Lucas autem : ))tollens(( inquit, "oculos super discipu- los suos dicebat : beati pauperes, quia vestrum est regnum caelorum'(. alia autem adnuntiat turbis sicut parabola seminantis declarat. Matthaeus

10 autem ita scribit: ^Joquente autem eo ad turbas, ecce mater et fratres eius stabant foris, quaerentes loqui cum eo((. turbis ergo loquebatur quae scripta sunt ante haec; cum autem dixisset )iei aliquis: ecce mater tua et fratres tui stant volentes te videre((, respondens nuntianti sibi dixit: ))quae est mater mea, et fratres mei ?(( non iam «extendens

15 manum suaniH super turbas, sed ))super discipulos suos dixit: ecce mater mea et fratres mei. qui.enim fecerit voluntatem patris mei qui est in caelis, ipse est mihi et mater et frater((. et praecedentes parabolas exponens Matthaeus scribit : ))egressus lesus de domo sede- bat secus mare; et congregatae sunt ad eum turbae multae, ut in-

20 grediens in navem sederet, et totus populus stabat in litore. et locutus est eis multa in parabolis dicens: ecce exivit qui seminat seminare((.

Et ne putes eventu sic positam narrationem parabolae seminantis, quia turbis eam lesus loquebatur, considera Marci et Lucae exposi-

25 tionem, qui similiter conscripserunt. Marcus quidem ita: «coepit iterum docere ad mare. et congregatus est ad eum populus multus, ut intraret in navem et sederet in mari, et totus populus secus mare in terris erat. et docebat eos in parabolis multa, et dicebat eis: exiit qui seminat seminare((. Lucas autem hoc modo : ))Conveniente autem

30 populo multo et per singulas civitates exeuntes ad eum, dixit parabo- lam talem : exiit qid seminat seminare semen suum((. manifeste autem differentiam populi et discipulorum scientes evangelistae post para-

5 Matth. 5, 1-3 - 7 Lnc. 6, 20 - 9 Vgl. Matth. 13; Luc. 8-10 Matth. 12, 46 - 12 Matth. 12, 47 (Luc. 8, 20) - 14 Matth. 12, 48 - 15 Matth. 12, 49f - 18 Matth. 13, 1-3 - 25 Marc. 4, 1-3 - 29 Luc. 8, 4f

2 ipsius] illius L 4 quidem < G* 17 in caelis est B L | prae-

cedentem parabolam L 19 ut] ita ut B 22 seminare + semen suum L

23 eventus hic y 30 exeuntes G L (B vac.) exeunte /i 31 exivit G vac. B

16 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 1 — 12

bolam addiderunt, quod iam non turbis, sed discipulis exponebat causam propter quam turbis in parabolis loqueretur. Matthaeus quidem dicit ita : «accedentes discipuli dixerunt ei : quare in parabolis loqueris eis ?« Lucas autem ita: ^interrogabant autem eum discipuli eius quae 5 esset haec parabola((, Marcus vero: )'et cum facti fuissent secreti, inter- rogabant eum discipuli quae esset parabola haec((. et vide si potes ex evangelio lohannis audire et di<s>cere, quoniam qui tantummodo cre- dunt et in verbo ascendere non concupiscunt, Christi populus sunt, qui autem aemulantes sunt dona meliora et, quod est primum omnium

10 gratiarum, «sapientiae verbum(( student suscipientes, discipuli sunt ipsius. dicit autem lohannes ita: quoniam «dicebat lesus ad eos qui crediderunt ludaeos: si manseritis in verbo meo, cognoscetis verita- tem, et veritas liberabit vos((. ergo quaedam quidem discipulis suis dicit, quaedam autem turbis, alia vero turbis simul atque discipulis,

15 sicut et sunt haec ipsa praesentia de quibus loquimur modo.

Quid ergo dicit »turbis et discipulis(( videamus: swper cathedram Moysi sederunt scribae et Pharisaei. quod arbitror huiuscemodi esse : qui legem Moysi profitentur se interpretari et in hoc gloriantur, aut qui superascendere haec se profitentur, hi sedent super cathedram

20 Moysi. qui ergo non recedunt a littera legis, scribae dicuntur. qui autem maius ahquid profitentes dividunt 1 seipsos quasi meliores 836 a multis, secundum hoc Pharisaei dicuntur, quod interpretatur Dmsi et SEGREGATi (Phares enim divisio appellatur). est ergo videre usque nunc apud ludaeos sedentes swper cathedram Moysi scribas

25 et Pharisaeos. non hoc dico, quia soli scribae et Pharisaei sederunt super cathedram Moysi, qui dicebant et non faciebant, et alligabant onera gravia et inportabilia super humeros hominum, ipsi autem nec digito volebant ea movere. arbitror enim. quoniam qui Moysen se- cunduni spiritalem virtutem intellegunt et exponunt, sedent quidem

30 super cathedram Moysi, sed non sunt scribae et Pharisaei, sed his meliores. tales sunt dilecti Christi discipuli, qui et verbum eius j^er gratiam dei interpretantur, et inveniunt ea quae sunt aliud ex alio

3 Matth. 13, 10-4 Luc. 8, 9 - 5 Marc. 4, 10 - 9f Vgl. I. Cor. 12, 31. 8 - 11 Joh. 8, 31f - 23 Vgl. Wutz, Onom. sacra 743. 675 u.o. - 27 Vgl.Luc. 11,46

4 autem^ ■< B j eum < y 7 discere q 12 crediderunt + ei L | si] sed si G L 16. 19. 24. 26. 30 cathedra G 17 huiusmodi B 21 divident G

22 quod X* Pasch qui /< | interjDretatur R G Pasch interpretantur B L

23 et] vel Pasch

Matth. 5i3, 1 — 12 Comm. ser. 9. 10 17

significantia. ergo ante Christi quidem adventum 8uj)er cathedram Moysi sedebant hene, qui bene et secundum rationem dicta Moysi interpretabantur. post adventum autem Christi sedent swper cathe- dram ecclesiae, quae est cathedra Christi et thronus. sicut autem 5 super cathedram Moysi male quidem sedebant scribae et Pharisaei, bene autem qui recte intellegebant legem atque tradebant, sic et super cathedram ecclesiasticam sedent quidani, dicentes quae facere oporteat unumquemque non autem facientes, et alligantes onera gravia inponunt super humeros hominum, ipsi nec digito volentes ea movere,

10 de quibus dicebat salvator: »quicumque solverit unum de mandatis istis minimis et docuerit homines sic, minimus vocabitur in regno dei«. alii autem sedentium faciunt antequam dicant et dicunt sapienter moderantes differentias humerorum et onera eis parce inponunt, ipsi ea prius moventes ad exhortationem audientium ceterorum, de qui-

15 bus dominus ait: ))qui autem fecerit et docuerit sic, hic magnus voca- bitur in regno dei".

10. Adhuc autem secundum simplicem traditionem dicti huius quod ait : secundum omnia quaecunique dixerint vobis facere facite, secundum opera autem eorum ne faciatis, dicimus quoniam per haec

20 ostendere vult quosdam in ecclesia esse, qui quantum ad verbum quidem potentes sunt docere mirabilia et exponunt ea secundum rationem, non autem volunt secundum quod dicunt agere: quorum quidem doctrina est audienda, non autem est et conversatio imitanda. reprehendit ergo huiusmodi praeceptores, qui non solumquae docent non

25 faciunt, sed etiam crudeliter et sine misericordia, et non secundum aestimationem virium uniuscuiusque audientis, sedmaiora virtuteipso- rum iniungunt: utputa, qui prohibent nubere et ab eo, quod expedit, ad inmoderatam [injmunditiam conpellunt, qui docent etiam abs- tinere a cibis et alia huiusmodi (ad quae non omnino oportet cogere

Iff. Vgl. /7 2.57, 13 An. : ."la; di 6 6i8dax(ov ra ano rr]? ^fia; yQaq>f\^ Trjv Mcoaioj; iyei xa&edQav (.tocotOs y^Q exelvo; rJQ^aTo rovrov), vvv 6i xai rrjv rov XQiarov. — 6ff Vgl. Orig. hom. VII, 3 in Ez. (VIII, 393, 29): iste sertno de me est, qui bona doceo et contraria gero etc. — 6ff. 19 tf Vgl. Harnack, TU. 42, 4, 138 - 10. 15 Matth. 5, 19 - 22 ff Vgl. /7 257, 7 An. : &iy.ei rov; d}<ooard; fttj y.araq>Qovslv to)»' ?.eyo[xivo»> xr?..

1. 3/4. 5 cathedra G 8 gravia x* 4- et g 11 dei y* caelorum L 18 eis -f et G 18 quod x* quo L^ 19 autem y* < L 20 vult y*

volimt L vokiit q 23 est* < B 28 munditiam q

Origenes XI 2

23 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 1—12

homines fideles) alligant per verbum expositionis siiae onera gravia, citra voluntatem Christi dicentis: 'iugiim meum suave est et onus meum leve esU. et inponunt ea, quantum ad verbum suum, super humeros hominum, curvantes eos et cadere facientes sub pondere 5 gravium mandatorum eos qui baiulare ea non sufferunt. et frequenter videre est eos qui talia docent, contraria agere sermonibus suis et nec modica virtute animae, quae moraliter digitus appellatur, volunt ea movere. castitatem enim multi docentes castitatem non serva- verunt. abstinere a cibis hortantes alios, ipsi (sive propter simu-

10 lationem sive quoniam victi sunt a concupiscentiis suis) cibos huius- modi susceperunt quos abrenuntiaverant verbis, alia docentes in publi- co et alia secrete et occulte agentes, onmia facientes propter personas hominum et glorias vanas, sicut subsequens sermo demonstrat, dicens : omnia opera sua faciunt, ut videantur ab hominihu^. et plerumque

15 omnes illi sunt tales qui diligunt primos discubitus in conviviis et salutationes in foro et vocari ab hominibus Babbi, aut aliquid quod simile est huic Rabbi: utputa, qui volunt vocari episcopi aut presby- teri aut diaconi, cum deberet unusquisque eorum, etiamsi vocaretur ab aliquo, vel conscientiam suam ostendere deo, quoniam non vult

20 hoc nomine nominari, cuius nec scientiam habet nec actum. et si habet, tamen non debet velle vocari eo nomine, quod proprie alterius est. proprie enim episcopus dominus estlesus; et presb}i:eri Abraham et Isaac et lacob, sicut manifestum est eis qui considerant quae in Genesi de semine eorum sunt scripta, vel ceteri qui hoc nomine digni

25 habiti sunt, quales fuerunt apostoli Christi ; diaconi vero septem archangeli sunt dei, ad quorum mysteria septem diaconi in Actibus sunt ordinati. praecidit ergo dominus huiusmodi concupiscentias ab anima n6stra per haec verba, quae posita sunt, et hortatur magis zelare humilitatem, quae est prima exaltationis occasio apud deum.

30 sicut e contrario humiliationis occasio est apud deum diligere primas cathedras in synagogis et primos discubitus in conviviis et primas salu- tationes in foro et vocari Rabbi.

2 Matth. 11, 30 — 7ff Vgl. Hieron. in Matth. 182 E: notandum autem quod et unieri et digitus . . . spiritaliter intelligenda sint. Auch 77 258, 3f — 26 Vgl. Act. 6, 5

1 infideles B 2 circa G (in ras.) contra Pasch 5 ea R B L < G

17 rabi huic L <C rabbi Pasch 22 lesus est L 23 et^ <C L | eis]

his L 23! in genesi considerant quae L 25 diacones BL

Matth. 23, 1— 12 Comm. ser. 10 19

Et vide quoniam siiper haec addit et dicit: qui maior est inter vos jiat minister, et: qui se exaltaverit humiliahitur , et qui se humilia- (^veriyt exaltabitur. ita ex phylacteriis et fimbriis ad ostensionem eorum, qui vanas glorias concupiscunt, et ex iactationibus propter pompam 5 et ex vestimentis et ex anulis et calciamentis manifestuni est, qui sunt, qui diligunt ab hominibus vocari Rabbi. si ergo (secundum quod diximus) scribae et Pharisaei sedentes super cathedram Moysi sunt ludaeorum doctores, secundum litteram docentes legis mandata, quo- modo iubet nos dominus | praesentibus verbis, secundum omnia, 837

10 quae dicunt illi, facere, cum omnes apostoli vetent fideles vivere secundum litteram legis, sicut testatur epistola apostolorum in Acti- bus, quam miserunt ad gentes, ut nihil servent ex lege nisi imnio- latum et suffocatum et fornicationem ? sed illi docent secundum litteram legem, legis sensum spiritaliter non intellegentes, sicut de

15 illis ait apostoKis : «finis autem est legis caritas de corde puro et fide non ficta, a quibus quidam aberrantes conversi sunt in vaniloquium, volentes esse legis doctores, non intellegentes neque quae loquuntur, neque de quibus adfirmant«. qui enim legem Moysi exponunt secun- dum litteram, cadentes a dilectione quae est nex corde puro et a

20 fide non ficta«, in quibus posita est «lex spiritalis^, omnes vaniloqui sunt. vaniloquium enim est circumcisio, azyma, pascha, et de mundis et inmundis secundum litteram legis. hi ergo qui »conversi sunt in vaniloquium et vohmt esse legis doctores<( nec tamen sunt secundum veritatem legis, dicunt quidem legis mandata, non autem intellegunt

25 ea quae dicunt nec quid significent legis dicta »de quibus adfirmantu.

Ideo dicit de iUis salvator : dicunt enim et nonfaciunt, utputa, dicunt

de circumcisione, de pascha, de azymis, de escis, <de potibus), de festivi-

tatibus, de neomeniis, de sabbatis ceterisque legis mandatis, 7ion autem

faciunt secundum vohmtatem legis. nec enim circumciduntur, sicut

30 est legis voluntas (unde ait apostolus: »nos enim sumus circumcisio, qui spiritu deo servinms et non in carne confidimus»), nec immolant pascha (ignorantes quia »Pascha nostrum pro nobis immolatus est Christus«), nec manducant azyma secundum legis propositum (quae

11 Vgl. Act. 15, 23ff - 15 I. Tim. 1, 5-7 - 19ff. 22!! Vgl. I. Tim. 1, 5. 6 - 20 Vgl. Rom. 7, 14 - 30 Phil. 3, 3 - 32 I. Cor. 5, 7

1 haec + omnia L 2/3 humiliaverit S. 14, 27 hmniliat x (vgl.

S. 24, 11) 3 ex] et G 7 cathedra G 12 ut] et L 19 a^ < B

25 significant L 27 <de potibus) Diehl, vgl. S. 28, 31 33 quae] quem G L quod fi

2*

20 Origenes, Matthauserkiarung Matth. 23, 1—12

interpretatur apostolus, dicens: »epulemur, non in fermento veteri neque in fermento malitiae et nequitiae, sed in azjnnis sinceritatis et veritatis«). sed nec corporaliter pascha celebrant, cum praecipiat lex in Hierusalem «civitatem quam elegit dominus deusa oportere 5 immolare agnum, et »ter in anno apparere omne masculum in con- spectu domini dei«. nos autem qui discipuli sumus lesu, intellegentes eos qui sedent super cathedram Moysi, scribas et Pharisaeos facientes circumcisiones et cetera corporalia legis mandata, longe autem con- stitutos a spiritalibus legis mandatis, quaecumque dicunt nobis ex lege

10 intellegentes sensum legis facimus et servamus, nequaquam facientes sectmdum opera eorum. nam quae loquuntur, ex lege quidem vldentur dicere, tamen sicut lex docet non faciunt. nec enim suscipiunt cari- tatem in corde puro, nec fidem non fictam, in quibus sensus legis positus est, nec intellegunt velamen esse super litteram legis, nec

15 audiunt prophetam hoc intellegentem pariter et petentem: »revela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua«. et sic alligant onera gravia et (sicut Lucas ait) ))inportabilia«, et inponunt super humeros discipulorum audientium se. nam corporalia legis mandata secundum litteram onera sunt gravia et alligationes non leves, sicut

20 Petrus testatur in Actibus dicens : «quid temptatis deum, et vultis inponere iugum super cervicem discipulorum, quod neque nos neque patres nostri potuimus portare ? sed per gratiam dei credimus salvi fieri«. spiritale autem eius onus est leve; ideo et dominus dicit ad eos qui legis mandatis corporalibus erant gravati et alligati: ))venite

25 ad me qui laboratis et onerati estis, et ego vos reficiam. suscipite iugum meum super vos et videte, quia iugum meum suave est et onus meum leve est«. onus autem leve evangelium est, quod est lex spiritalis.

Adhuc autem sedentes sujjer cathedram Moysi scribae et Pharisaei,

30 omnia opera sua faciunt, ut ab hominibus videantur, visibilem susci- pientes circumcisionem et visibiliter corporalia fermenta auferentes de domibus suis et pro eis similiter corporalia azyma inducentes et

1 I. Cor. 5, 8 - 4 Vgl. Deut. 16, 5 f - off Vgl. Deut. 16, 16 - 13 Vgl. I.Tim. 1, 5 - 14 Vgl. II. Cor. 3, 14(6) - 15 Psal. 118, 18 - 17 Luc. 11,46- 20 Act. 15, lOf - 24 Matth. 11, 28-30 - 30f Vgl. Rom. 2, 28

6 omnem L 7 facientes] servantes // ■< L lo hoc x* haec /t

17 super] in G 20 actibus + apostolorum L 31 fermenti GL

Matth. 23, 1—12 Comm. ser. 10. 11 21

Hierusalem visibilem hominibus requirentes et similiter his universa agentes. aspiciunt enim >»ea quae videntur et temporalia suntc, et eleemosynas facientes, ut ab hominibus glorificentur, et stantes in plateis orant, ut videantur esse religiosi. Christi autem veri discipuli, 5 qui aspiciunt «quae non videntur et sunt aeternaw, orant in occulto promptuario suo et eleemosynas faciunt in occulto et legem in occul- tis inplent, quasi in occulto constituti ludaei, secundum quod ait apostolus: «non enim qui in manifesto ludaeus, neque quae palam in carne circumcisio; sed qui in occulto ludaeus est, et circumcisio

10 cordis, quae spiritu non littera«. in occultis enim et in azymis in- visibilibus epulantur «sinceritatis et veritatis«: manducant etiam pa- scha immolatum Christum pro nobis, qui dixit: misi manducaveritis carnem meam, non habetis vitam aeternam in vobis«. et per hoc quod bibunt sanguinem eius, verum potum, unguent superlimina

15 domorum animae suae, quaerentes non (sicut illi) ab hominibus gloriam, sed a deo occulta videnti.

11. Post haec videamus quid est quod ait: dilatant phylacteria sua et magnificant fimbrias vestimentorum suorum. sciendum est in istis, quia

20 scriptum est in lege de verbis di- 77 258, 11 (C^ Nr. 42 Or., = Theo-

vinis dicens: lalligate ea super phyl. 397) An.: {u.y.ovaavreg yao)

manum vestram. et erunt mobilia yeyQajUjuevov ev ru) vofico tceqI ra>v

coram oculis vestrie». qui ergo ^eicovQ^^^fidra^vSrimcpd^pareavraem

omnia faciunt, ut ab hominibus rijg yjiodg vjiioJv, y.al earai dadlevra

25 videantur, scribae et Pharisaei, tiqo d(p&a2./.icdv ?5/,/ft3v« ol rd eQya

scribentes quaedam legis dicta in avrojv Tcoiovvreg )>.-Tod? rd ■&ea^fjvat

duabuspiaecisurismembranisalh- rolg dvdocoTioig», yQdxpavreg riva rov

gant et alteram quidem in domi- vdjiiov Qrjrd elg TieQty.o/t/tidria dicp&e-

bus portant, quasi coronam po- oicov dvo y.al jieoidijaavreg rd fiev

30 nentes in capitibus suis quod ereQov cpoQovoiv chg arecpavov em rfjg

2. 5 Vgl. II. Cor. 4, 18 - 2ff Vgl. Matth. 6, 2. 5 - off Vgl. Matth. 6, 6. 4 - 8 Rom. 2, 28f - 11 Vgl. I. Cor. 5, 8 - 12 Joh. 6, 53f - 14 Vgl. Ex. 12, 7 - 15f Vgl. Matth. 6, 2. 4 - 21. 23 Deut. 11, 18 - 23 ff Vgl. Hieron. in Matth. 183/4

1/2 agentes universa L 6 in occulto faciunt L 8 apostolus]

paulus B L 10 quae] qui G in B 11 etiam] enim B 13 habebitis y | aeternam] manentem B L 19 quia + quod G L 21 eam L 22 mobiHa vgl. S. 22, 16; 1. in /7 aa?xmd ? Kl 26 quaedam x* < /^ 27 membranarum Pasch (vgl. /7)

22 Origenes, MatthauserklSrung Matth. 23, 1 — 12

scriptum est secundum frontem. y.erfa/.rjQ ndtvxEQ xara rov /iierd)- alteram autem super brachium tcov ro yeyoajti/ierov, ro de ereQov manus suae ; et vocant eas «phy- xara rov ^oayiovog rfjg eregag roJv lacteriaw. similiter et de fimbria yeiocov y.ai y.a/.ovoi ravra ^^(fv?.a- 5 aliquid invenientes in Deuterono- xri]Qia«. ovrco de y.al jieQi y.Qaa:iedov mio, I aestimant[ur] servare ri evQovreg ev rip Aevreoovojukp 838 legem fimbriam aliquam facientes ohvrai n/Qelv rov vofiov y.Qaanedov in aliqua parte vestimentorum ri noit/aavrez eni rivog y.Xma/iarog suorum quae portant. o ^oQovaiv em rolg erdvjuaai.

10 etiam haec ergo dominus reprehendens scribas et Pharisaeos in cor- poralibus et visibilibus eorum observationibus dicit: omnia facmnt, ut ab Jiominibus videantur. dilatant enim "phylacteria sua et magni- ficant fimbrias vestimentorum suorum. discipuli autem lesu omnia opera sua faciunt, ut a deo videantur solo; alligant enim legem dei

15 super manum suam, spiritaliter super opus suum bonum, et per medi- tationem divinarum disciplinarum semper ea moventes mobilia faciunt divina praecepta coram oculis animarum suarum. et fimbriam virtutis lesu plenam. in eo quod imitantur magistrum.

12. Quid autem oportet dicere de his, qui amant primos dis-

20 cubitus in conviviis et primas mthedras in synagogis et primas salu- tationes in foro et vocari ab hominibus Rabbi ? manifeste huiusmodi delicta non tantum ajDud tunc scribas et Pharisaeos solos invenieban- tur vel inveniuntur apud ipsos, sed etiam in ecclesia Christi inveniun- tur non solum convivia et facientium ea mensas suscipientes, sed

25 etiam cathedras primas in eis amantes et multa facientes, primum quidem ut diaconi fiant (non tales quales dicit scriptura, sed quales sunt «qui comedunt viduarum domos, occasione longa orantes" et propterea «accipient iudicium maius»). et qui tales se diaconi fieri volunt, consequenter visibiles primas cathedras eorum qui dicuntur

30 presbyteri praeripere ambiunt. quidam autem nec istis contenti phiri- ma machinantur. ut episcopi vocentur ab hominibus (quod est Rabbi), cum deberent intellegere episcopum fieri oportere )>inreprehensibilem«

4 Vgl. Deut. 22, 12 - 14ff Vgl. U 259, 5 (C^ Nr. 42 Or. = Theophyl. 397) An. : ro /itev eyeiv yao em rfjg '/sioo; t6 (pv/.ay.rriQiov ojfiatvei, Ihaxe EQyaleadai rd? evro/.az. - 17f Vgl. Matth. 9, 20 u. 6. — 21 ff. 23 ff Harnack TU. 42, 4, 136 - 27 Marc. 12, 40 (= Matth. 23, 14) - 32 I. Tim. 3, 2ff

6 aestimant Kl (vgl. 11) aestimantur x 22 tunc apud B 24 menses G 26 diacones x

Matth. 23, 1— 12 Comm. ser. 11. 12 23

et cetera quae sequuntur. ut etsi non dicatur ab hominibus esse episcopus tamen sit apud deum. qui enim habet in se quae Paulus enumerat de episcopo. etsi non est coram hominibus episcoj^us, episco- pus est apud deum, etsi non per ordinationem hominum ad eum 5 gradum pervenit. sic[ut] enim medicus est qui medicinalem didicit disciplinam et potest medicare quasi medicus: etsi aegrotantes non ei credant corpora sua. medicus est. sed et gubernator est qui didicit gubernatoriam artem et potest ea, sicut convenit, uti : etsi non cre- diderit ei aliquis gubernacula navis, tamen est gubernator.

10 Invenies autem novae gloriae amatores et zelantes ab hominibus

gloriani et a deo non desiderantes. quasi ante iudices et praesides sic quosdam adduci ante eos; et si dicere oportet, per hoc ipsum levissimum Christi onus intolerabile faciunt onus. Christi autem di- scipulus sustinet et adhuc intercedit et omnia facit ut videatur a deo,

15 gloriam contemnens humanam. iste videns parabolarum evan- gelicarum cenas et caelestes primitivorum ecclesias et congre- gationes et nundinas. in quibus erat (secundum Canticum canti- corum) sponsa, diligit quidem in spiritalibus cenis discubitus primos, ut meliora spiritalium ciborum et ]H-imitias con^avii spiritalis

20 manducet, et non reliquias ceterorum. diligit etiani cum apostolis sedentibus )»super duodecim throncsa jrrimas cathedras, actibus bonis dignum se praebere festinans cathedris huiusmodi ; sic autem et salu- tationes quae fiunt in nundinis, quas exposuimus supra. vocari autem Rabbi neque ab hominibus neque ab alio aliquo diligit iustus, certus

25 quia unus est magister omnium. omnes auiem qui sub eo sunt, alteru- trum sunt fratres. sed et qui superna nativitate non sohim ^ex aqua«, sed etiam «de spiritu« natus est, et wspiritum adoptionis« accepit, ut dicatur de eo, quia non »ex carne« )>neque ex vohnitate viri sed ex deo natus est«. nullius eorum qui in terris habentur et deorsum filius

30 adhuc existens, non vocat patrem in terris, quasi qui per omnem actum secundum deum inpletum dicit ^pater noster, qui es in caelis«. et si ministrat quis verba divina, nequaquam se praebet ut magister vocetur, quasi sciens quia Christus in eo est, quando bene profecerit,

lOf Vgl. Joh. 12, 43 - 13 Matth. ll.SOPar - 15 Vgl. Matth. 22, 2ff Par - 16 Vgl. Hebr. 12, 22f - 17 Vgl. Cant. 3, 2 - 21 Vgl. Matth. 19, 28 Par - 23 Vgl. Z. 17 - 26 Vgl. Joh. 3, 3. 5 - 27 Rom. 8, 15 - 28 f Joh. 1, 13 - 31 Matth. 6, 9

1 etsi X* si /( 5 graclum < G | sic KI sicut x 14 et^ < L

16 caenas G caenam B (L) 18 caenis B (L) carnis G 23 supra] + unus est magister omniimi L 26 et < G | super G 27 et < L

24 Origenes, Matthauserkiarung Matth. 23, 13

quem oportet vocari magistrum a cunctis prodificatis, se autem profi- tetur ministrum secundum mandatum Christi dicentis : qui maior est inter vos, sit omnium minister. quoniam et ipse Christus cum esset vere magister, ministrum se esse professus est, dicens : »ego autem sum 5 in medio vestrum, non quasi qui recumbit, sed quasi qui ministrat.a Bene autem post omnia quibus vanae gloriae vetuit concupi- scentias addidit dicens : qui se exaltaverit, humiliabitur . quod utinam omnes quidem audirent, maxime autem diaconi et presbyteri et epi- scopi, maxime qui arbitrantur sibi haec non esse scripta : qui se exalta-

10 verit, humiliabitur. propter quod quasi neque ilhid scientes, qui se humilia(^veriyt, exaltabitur, non audiunt eum quidixit: «discite ex me quoniam mitis sum et humilis corde«. inflati sunt autem, et per in- flationem decidunt »in iudicium diaboliu, nec quaerunt per humihtatem ascendere a iudicio inflationis, cum deberent recordari sapientiae

15 verbum dicentis: «quantum magnus es, tantum humiha te, et coram deo invenies gratianK*. quod primum dominus consummavit ; quan- tum enim fuerat magnus, tantum se humiliavit. »cum« enim »esset in forma dei, non rapinam arbitratus est esse se parem deo, sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in similitudine hominis factus; et

20 in specie inventus ut homo humiliavit se usque ad mortem, mortem autem crucis. propter quod et deus eum superexaltavit et donavit ei nomen, quod est super omne nomen(( | et cetera. 839

13. Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia cluditis regnum caelorum ante homines; vos enim non intratis nec introeuntes sinitis

25 intrare (23, 13).

Qui audent dicere deum non bonum propter maledictiones, quas adversus peccatores in lege sua posuit deus, audiant quomodo quasi vere filius dei illius qui legem dedit, secundum similitudinem quidem

4 Luc. 22, 27 - 7ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 138 - 11 Matth. 11, 29 - 13 Vgl. I. Tim. 3, 6 - 15 Sir. 3, 18 (20) - 17 Phil. 2, 6-9 - 28 ff Vgl. Orig. hom. I, 1 in I Regn. (VIII, 2, 11): vide etiam ipsius domini et salvatoris nostri sermones, quia non omnes heatitudinem continent etc.

1 vocare G L 10 propter x* propterea /n 11 humiHaverit] vgl. zu S. 19, 2f 15. 16 quantum /t quanto x*, vgl. S. 27, 18 18 partem G»

equalem G*''"- 19 hominum L 21 eum] illum L 22 et cetera y* < L

23 Vae y* secundum mathm (XXVI [i. m.]). In illo tempore dixit iTis turbis iudeorum: vae L 23 ff clauditis usw. L 24 f vos — intrare y* et re-

Hqua. OmeHa Origenis de eadem lectione L 1 neque R

Matth. 23, 13 Comm. ser. 12. 13 26

benedictionum quae positae sunt in lege, dicit et ipse beatitudines eorum qui salvantur, secundum similitudinem autem maledictionum positarum in lege ponit adversus peccatores vae, dicens: vae vobis et vobis. et haec audientes qui deum legis causantur, non intellegentes 5 quia et illa a deo benigno sunt dicta. dicant quid debemus intellegere de lesu dicente : vae vobis, scribae et Pharisaei. qui fatentur bonitatis esse adversus peccatores ista pronuntiare, intellegant quia simile est propositum dei in maledictionibus legis proferendis in lege. sive autem illa maledictio sive istud vae pronuntiatu»n — non ex pronun-

10 tiatione pronuntiantis unicuique contingit peccanti, sed ex peccatis ipsius peccantis, qui dignum se praebet ad susceptionem vel illarum maledictionum vel istorum vae, quae deus disciplinae causa pronun- tiavit adversus illos, ut convertat eos ad bonum. nam et pater in- crepans filium profert frequenter ad emendationem eius quosdam ser-

1.5 mones qui videntur esse maledictiones, et tamen non vult eum dignum fieri maledictionibus illis, sed avertere eum magis cupit ab eis.

Haec diximus, ut demonstremus evangelia convenientia esse legi. similiter et nunc dicens vae vobis, scribae et Pharisaei, quia cluditis regnum caelorum, terruit scribas et Pharisaeos, ut ne cludant regnum

20 caelorum ante homines. cludentes autem regnum caelorum scribae et Pharisaei duo ad semel delinquunt: unum quidem quod ipsi non ingrediuntur in regnum caelorum, secundum quod intrantes introire non sinunt. haec duo peccata naturaliter inseparabilia sunt ab in- vicem. qui enim alterum ex istis peccat, ab altero se non potest

25 abstinere. item econtra, qui ab altero se abstinet, inpossibile est ut non etiam ab altero se abstineat, utputa non invenitur aliquis, ut ipse quidem ingrediens in regnum caelorum alios ingredi non per- mittat, quoniam qui alios vetat intrare in regnum, sufficit ei ad ex- pulsionem, quominus intret in regnum caelorum, hoc ipsuni quod

30 alios non permittit intrare ; quoniam qui «scandalizaverit de pusillis« ecclesiae, prohibens aliquem intrare in regnum caelorum, patietur quod scriptum est in evangelio vae. item econtra qui potest aliquem facere intrare in regnum caelorum, si tamen in eius potestate fuerit et permittere et vetare, multo magis ipse introibit in regnum caelorum.

1« Vgl. Lev. 26 etc. - 30 Vgl. Matth. 18, 6

6 benigne B | quod G 7/8 simile — propositum /< similis — propositus x 9 istud] illud B 15 eum y* < L 17 evangelia C B evangelica G*L

30 scandalizaverit + unum G'''^- Pasch

26 Origenes, Matthauserklarun^ Matth. 23, 13

14. Cum freqiienter dicat dominus scribis et Pharisaeis vae, unius- cuiusque vae causam in loco proprio exponemus. nunc autem huius praesentis vae exponemus causam. praesentis ergo vae causa est, quia chidebant regnum caelorimi ante homines; cludentes autem ante 5 aHos nec ipsi intrabant propter hoc ipsum, quod introire vetabant eos qui introissent utique. si ab istis non fuissent exclusi. et primum quidem simpHciter quasi de scribis et Pharisaeis. qui apud ludaeos habentur. sermo praesens est exponendus. hi enim non contenti, quod ipsi domino non credebant. adhuc derogabant doctrinae eius et

10 subvertebant omnem prophetiam scriptam de eo et blasphemabant onme opus ipsius quasi falsum et a diabolo fictum. dicentes «hic non eicit daemonia nisi in Beelzebub«, et homicidaliter se praebebant eis qui crediderant Christo et omni modo prohibebant aliquem ad Christia- nitatem venire, per quam introitur in regnum caelorum. cludebant

15 ilhid quod in conspectu onmium palam esset adnuntiatum et praedi- catum et aj^ud omnes homines conclamatum. et cludentes regnum caelorum nec i^m intrabant (nec enim volebant eum audire qui dixit : ))si quis per me introierit, salvabitur, et introibit et exiet et pascua inveniet«); nec intrantes (id est eos qui credere poterant propter

20 fidem, quae ))a lege et prophetis« ante fuerat declarata de Christo) introire sinebant, onmino dissipantes principium consensus eorum, et cuni omni terrore et ferali audacia, quantum ad se, omnes volentes introire per ianuam prohibebant ipsi eam cludentes.

Huic simplici expositioni iungemus etiam hoc de his qui peccant

25 apud nos, quoniam omnes qui mala conversatione suadent exemplum peccandi in populo et qui faciunt iniuriam eis qui adhuc sunt pusilli in Christo et inperfecti, exanimantes et scandalizantes. cludere vi- dentur ante homines regnum caelorum, et nec ipsi intrant nec alios introire permittunt. et hoc peccatum invenitur quidem etiam in

30 popularibus. maxime autem in doctoribus, qui docent quidem secun- dum iustitiam evangelii homines. 7ion autem faciunt quae docent,

8ff Vgl. C^ Xr. 246 Or. : oi ov fiovov . . . fii^re ciiarevovrez fn)re d.?./.ov; ovyxojoovvre; mareveiv — 11 Matth. 12, 24 — 18 Joh. 10, 9 — 20 Vgl. Rom. 3, 21 — 24 ff Vgl. Hieron. in Matth. 185 D: vel certe omnis magister qui scan- dalizat malis operihus discipulos suos, claudit ante eos regmim coelorum — 26f Vgl. I. Cor. 3, 1; Matth. 18, 6 - 29ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 138 - 31ff Vgl. Joh. 10. llff

11 finctum G 18 pascuam B 26 populum B 27 exanimantes x examinantes q (in notis)

Matth. 23, 13 Comm. ser. U 27

quia sunt luali pastores et ideo non parcunt .ovibus neque curant de salute eoruin. sed seniper aspiciunt ad lucra ex hominibus venientia sibi pro eo, quod videntur pascere populuni cuni non pascant, et deprehenduntur in sordidis lucris et concupiscentiis gloriae vanae. 5 istae enini sunt mercennariorum mercedes, qui chidunt ante homines regnuni caeloriim nec intrant in eiim, nec vohnit intellegere quod est dictum : «contendite intrare per angustum ostium<(. et | quoniam super 840 omnia certamina hoc est certamen. ut sit ahquis vim faciens et rapiens regnum caeleste. ad eos ergo tales doctores convenienter ista dicuntur

10 nec vos intratis, nec intrantes sinitis intrare, maxime si videamus eos vita sua mala et superbia et conviciis et avaritia non dicam unum de pusilhs. sed etiam. quantum ad se, omnes in scandahim inducentes. vae ergo ilhs qui chidunt regnum caelorum ante homines vel hoc modo vel aho, beati autem qui aperiunt ilhid vel verbo vel opere suo bono,

15 sicut ille qui dixit: "ostium mihi apertum est magnum et evidens«, vel sicut ceteri apostoh aperuerunt. et si quis fuerit imitator eorum, aperit regnum caelorum ante homines sua iustitia et virtute et castitate et sapientia. et quanto quis proficit pietate, tanto magis aperit ante homines regnum caelorum.

20 Arbitror ergo omnes qui profitentur se in ecclesiam intrare,

omnino aut cludunt regnum caelorum ante homines mahs conversatio- nibus suis secundum quod peccant ipsi, aut aperiunt actibus bonis suis secundum quod iuste fuerint conversati. maxime hoc faciunt qui videntur in ecclesia clariores, quales sunt episcopi, presbj-teri,

25 diaconi. bene enim viventes et bene docentes verbum veritatis ape- riunt ante homines regnum caelorum et, dum ipsi intrant, ahos pro- vocant introire; mah autem, qui non sunt pastores sed mercennarii, cludunt regnum caelorum ante homines nec audiunt quod ait apo- stolus: »sed omnia sustinemus, ut non offendicuhim demus evangeho

30 Christi». est vero videre multos doctores non permittentes intrare in regnum caelorum intrare concupiscentes. maxime quando sine iudicio et sine ratione non propter peccata, quae faciunt, excommunicant quosdam, sed propter ahquem zelum et contentionem prohibent in-

7 Luc. 13, 24 (25) - 8 Vgl. Matth. 1 1, 12 Par. - 15 I. Cor. 16, 9-27 Vgl. Joh. 10, llf - 29 I. Cor. 9, 12

2 earum C 6 in < O 7 angustam portam B ] super + haec L 17 virtute y* veritate L 18 quanto — tanto] vgl. S. 24, lof; 77. 1. 3

29 aed + nos B | evangelium G 30 vere G L

28 Origenes, Matthauserklaiung Matth. 23, 13

trare frequenter et meliores quam sunt ipsi. et ipsi quidem non per- mittuntur introire, illi autem, qui sobrii sunt mente et animo vigi- lantes, vincentes sua patientia et longanimitate t\Tannides eorum, quamvis vetiti tamen intrant et hereditant regnnm caelorum. 5 15. Deinde videamus extra eos, quos diximus, si possibile est

etiam alios videre, qui cludunt et aperiunt regnum caelorum. qui enim digni habiti sunt et idonei ad evangelium exponendum, et qui tales se praebent ut vere dicere possint > aut experimentum quaeritis eius qui in me loquitur Christus ?« aperiunt ante homines regnum caelorum, quando

10 altitudinem divinorum eloquiorum, quae non de terris dictasunt sed de caelo et de sensu domini, qui venit ad homines, cum omni mani- festatione et probatione demonstrant, ita ut quantum ad se «gentiles et barbaros, sapientes et insipientes(( inducere velint ad pietatem Christi. qui autem per suam indocilitatem et iniustitiam cum multa

15 temeritate seipsos dederunt ad professionem docendi, priusquam disce- rent et cognoscerent veritatem, et propterea fabulas vanas ludaicas imitantes tradunt corporales historias scriptm"arum et non sensum spiritalem aut voluntatem earum et adhuc detrahunt eis, «qui Christo consurrexerunt et quae sursum sunt(( in scripturis requirunt «et non

20 super terram(( nec in terrenis scripturarum positam aestimant veri- tatem: cludunt quantum ad se ante homines regnum caelorum, clu- dentes ilhid iniustitia sua et trahentes ad se eos qui poterant, au- dientes diviniorem et maiorem doctrmam et altitudinem veritatis, intrare per caelestes doctrinas et per convenientes eis actus in regnum

25 caelorum. huic expositioni conveniens est quod scribit Lucas : »vae vobis legisperitis, quoniam abstuHstis clavem scientiae; et ipsi non introistis et ahos intrantes prohibuistis((. qui enim criminantur ex- positionem allegoricam et docere volunt, quia manifesta est divina scriptura et nihil habens amplius quam textus ostendit, neque divi-

30 niorem aliquem sensum de circumcisione vel de pascha vel de azymis vel de escis et potibus vel de festivitatibus vel de neomeniis vel de sabbatis, et non recipiunt, quoniam ))in ostensione et umbra futuro- rum(( tunc serviebant ludaei, legisperiti quidem sunt, tamen tulerunt ))clavem scientiae((, quantum ad verbum suum, id est omnem legis

8 II. Cor. 13, 3-10 Vgl. Joh. 3, 31 - 12 Vgl. Rom. 1, U - 16 Ygl. Tit. 1, 14 - 18 Col. 3, If - 25. 34 Luc. 11, 52 - 32 Hebr. 8, 5; Col. 2, 17

4 caelorum < G 9 Christi X 16 vanas + et B 30 sensum

+ et L 31 potis G [ de^ — de — de < y 32 respiciunt L

Matth. 23, 15 Comm. ser, 14. 15. 16 29

viain ad intellegenda legitima auferentes; propterea nec ipsi intra- verunt nec alios quantum ad se intrare permiserunt.

16. Vae vobis, scrihae et Pharisaei hypocritae, qui circuitis mare et aridam, ut faciatis unum proselytmn, et cum fuerit factus, facitis eutii 5 filium gehennae duplo quam vos estis (23, 15).

Haec convenienter dicuntur post adventum Christi ad scribas et Pharisaeos ludaicorum verborum, qui diligenter circumeunt plu- rima loca mundi, ut advenas iudaizare suadeant. quicumque enim post salvatorem iudaizant, docentur imitari adfectum eorum qui dixe-

10 runt illo in tempore: «crucifige, crucifige eumc, et iterum ))tolle a terra eiusmodi", docentur autem et accusare eum, sicut tunc accusabant sacerdotes plebis. est autem eos videre usque nunc, cum iudicatur latro et testimonium dat veritati Christianus. volentes magis absolvi imitatorem Barabbae quam Christi discipulum. quae omnia non

15 simpliciter faciunt proselytum fHium gehennae, sed, sicut scriptum est,

dupliciter super scribas et Pharisaeos, qui proselytum eum fecerunt.

Sed dicet aliquis in hoc loco : quomodo discipulus prosehi;us eis,

qui nunc sunt scribae et Pharisaei miserabiles constituti, non aequaliter

efficitur filius gehennae \ doctoribus suis, sed dupliciter ? dicet enim 841

20 quoniam debebat minus fieri filius gehennae et, si forte, pro dimidia parte ei, qui fecit proselytum eum. aut, si et aliquis concedat ut sit discipulus «sicut magister eius«, debebat discipulus aequaliter magistro suo fieri filius gehennae. arbitror ergo omnem hominem, qui ex con- versatione gentili ludaeorum factus est proselj^tus, filium gehennae

25 fuisse et priusquam proselytus efficiatur. sufficiens est enim etiam vita idololatriis subdita facere hominem filium gehennae. talem ergo filium gehennae salvat quidem et liberat per »lavacrum baptismatis« sermo domini nostri lesu Christi, dans ei potestatem fieri filium dei et viam ei ostendens, ut efficiatur filius dei patris qui est in caelis.

30 sermo autem ludaeorum non credentium Christo, non soluni gentilem non solvit a gehenna, sed adhuc addit illi damnationis numerum, ut etiam secundum ludaismum fiat filius gehennae. et sic facit scriba vel Pharisaeus filium gehennae alterum plus quam se, non quia ipse

«ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 83 - 10 Luc. 23, 21 - Luc. 23, 18 - 11 Vgl. Luc. 23, 15 - 17. 22 Vgl. Matth. 10, 25 - 23ff Vgl. Hieron. in Matth. 185 E: dum esset ethnicus, simpliciter errabat et erat semel filius gehennae

1 legitima + et B 2 aliquos B 8 mundi loca B 10 in illo L | tolle] -f tolle fi 19 dicet Kl dicit x 20 gehennae filius L | et Kl aut x

30 Origenes, Matthauserkiarung Matth. 23, 15

dupUciter facit, sed quia cum factus fuerit homo***, dupliciter filius ge- hennae per doctrinam doctoris efficitur. et sic fit ille qui docuit causa secundi erroris illius, ut fiat dupliciter filius gehennae supra illum qui male docuit eum. alius autem dicet alio modo, quoniam qui ab initio 5 enutriti sunt in lege Moysi, iam sunt filii gehennae, propter quod non crediderunt in Christum. qui autem gentilem reliquerunt vitam, semel iudicantes relinquere idololatriam in qua fuerant enutriti, et adprehenderunt ludaicam vitam, duplici poena sunt digni, quia non cum requisitione reliquerunt neque discutere vohierunt ludaicum

10 verbum et ipsum, quod videtur ludaico verbo esse cognatum, id est professionem Christianorum, nec scrutati sunt ab eis qui utramque sectam idonei sunt docere, ut intellegerent quod verbum verius esset et potius eligendum. simul discimus ex hoc loco quoniam et eorum, qui in gehennam futuri sunt, erit differentia tormentorum, quoniam

15 alter quidem est simpHciter fiHus gehennae, alter autem dupliciter.

Sed et hoc videre oportet, si adhuc abundantius fiat aHquis

fiHus gehennae, utputa tripHciter vel multipHciter secundum multi-

tudinem peccatorum ; et si generaliter est fieri aHquem filium gehennae,

utputa ludaeum vel gentilem aut cuiuscumque falsi dogmatis pro-

20 fessorem aut et speciaHter, ut per singulas species peccatorum fiat quis fiHus gehennae: utputa qui fornicatur fit fiHus gehennae, qui autem etiam adulteratur dupliciter fit, qui vero et furtum facit adhuc tripHciter (secundum quod scriptum est : «qua mensura mensi fueritis, eadem mensura metietur vobis»), ut iustus quidem secundum nume-

25 rum iustitiarum suarum augeatur in gloria, peccator autem secundum numerum peccatorum suorum multipHcetur in gehenna. quae sit autem haec gehenna et in quo loco scripturarum prius est nominata, qui potest requirat, maxime in divisione hereditatis lesu fiHi Nave, ubi interdum quidem appellatur vaUis fiHi Enom interdum autem

30 valHs Enom, quae est Gehenna (Ge[henna]enim estVALLis), et observet

23 Matth. 7, 2 Par. - 29 Vgl. Jos. 18, 16 - Vgl. Jos. 15, 8 - 29 f Vgl. Jos. 18, 16 — 30 Vgl. das Onomastikon Eusebs (III^, 70, 2): raievvov/ii (Jos. 18, 16). io/iit]VEverai (pdgay^ rov 'Evvov/ii y.r?..

1 Liicke Kl, erganze etwa ^simpliciter filius gehennae> 4 dicet Kl dicit X 5 nutriti L 8 quia x* qui /< 10 ipsum jli eo x*

14 gehenna /i 21/22 qiii autem etiam RB (< etiara GPasch) et qui L

22 qui vero et y* et qui L 28 fihi B L fili G 29 fihi G<= B fiUe L 29 f enom . . . enom G ennon ... ennon B non . . . enon L 30 quae est ge- henna B (quae est in geh. L) quae est G^^ <; G<= | Ge Kl gehenna x

Matth. 23, 16—22 Comm. ser. 16. 17 31

quoniam, sicut Hierusaleni sors est tribus Beniamin et aliae quaedam eivitates electae vel vici, sic et Gehenna. consequens autem e.st ei qui cognoscit, quae sit Hierusalem in divisione verae hereditatis filiorum Israel, ut intellegat sermonem de gehenna. qui autem legit 5 diligenter lesum Xave, videat et, qui vici referuntur illic vicinare valJi ei quae dicitur Gehenna. haec prolixius et manifcstius tradere per atramentum et calamum et chartam visuni mihi est non esse cautum; utinam et haec ipsa quae dicimus non videamur temere et periculose dixisse!

10 1". Vae vobis, duces caecorum, qui dicitis: quicumque iuraverit per

templum, nihil est; qui autem iuraverit per aurum templi. dehet. stulti et caeci ! quid enim maius est, aurum aut templum quod sanctificat aurum ? et : quicumque iuraverit per altare, nihil est ; sed quicumque iuraverit per donnm quod super illud est. debet. stidti et caecil quid

15 eni?n maius est, donum aut altare quod sanctificat donum ? qui ergo iurat per altare, iurat per illud et in omnibus quae sunt super illud. et qui iurat per templum, iurat per illud et per eum qui habitat in ijjso. et qui iurat per caelum, iurat p)er thronum dei et per sedentem super eum (23, 16—22).

20 Per hoc quoque verbum criminatur traditiones Pharisaeorum,

quasi non rectas. hoc facit et in ec* loco ubi vituperat traditiones Pharisaeorum factas adversus dei mandatum, quod positum erat de honore patris vel matris, dicentibus Pharisaeis: )>quicumque dixerit patri vel matri: donum, quod ex me tibi proderit, non honorabit

25 patrem suum«. post quae addit et dicit : «inritum fecistis mandatum dei, ut statuatis vestram traditionem". et profert Esaiae exemplum dicens: >ipopukis hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me; sine causa autem colunt me, docentes doctrinas mandata hominum<(. una ergo ex Pharisaicis traditionibus erat talis de iuranti-

30 bus, quoniam quidam quidem per templum iurabant, alii autem per aurum templi, item alii per altare, alii per donum altaris; et dicebant debitorem esse eum. qui per aurum templi iuraverit aut per domnn

1 Vgl. Jos. 18, 28. 21 ff. - 7 Vgl. II. Joh. 12; III. Joh. 13 - 21 ff Vgl. Hieron. in Matth. 186 - 23f Matth. 15, 5f - 25 Matth. 15, 6 (Marc. 7, 10) - 27 Matth. 15, 8f (Jes. 29, 13)

1 est] ut L 3 verae n (L -re) vera y* 12. 15 aut] an G*^

20/21 criminatur — rectas G^ L criminantur — rectae G* (B -te) 23 dicenti- bus y* + enira L 28 doctrinas + et G'' 29 ergo y* autem L 30 qui- dam •< G

32 Origenes, MatthauserklSrung- Matth. 23, 16—22

altaris, eum autem in nulla re obnoxium esse qui iuraverit per tem- plum vel per altare.

Ideo ergo adversus eiusmodi traditiones loquens ludaeis salvator et volens eos eorrigere ab humanis traditionibus ad divina mandata, 5 dicit quoniam caeci et fatui sunt. qui talia tradunt, non videntes quoniam omne quod positum est in templo non per se ipsum sancti- ficatum est, sed per templum. sic et quod positum est super altare, donum iam dei esse iudicatur | ex eo, quod super altare susceptum est. si ergo causa sanctificandi auri templu7n est et sanctificandi doni

10 altare, quomodo non videatur fatuum, hunc qui iurat per sancti- ficantem non esse reum, qui autem per sanctificatum iuraverit reum videri, quasi melius sit quod sanctificatur quam quod sancti- ficat ? ita quoniam ludaei consuetudinem habent et per caelum iurare, praecedentibus addidit etiam hoc ad reprehensionem eo-

15 rum, qui facilius iurabant per caelum quam per deum, quoniam similiter inrationabiliter agit qui iurat per caelum, sicut qui iurat per templum vel per altare; quoniam qui iurat jjer caelum, et jjer sedentem super eum iurare videtur, et non (sicut arbitratur) evadit periculum ex eo, quod non per ipsum deum iurat, sed ^Je^* thronum dei. et haec

20 loquitur ad ludaeos prohibens homines Pharisaeorum adtendere tra- ditionibus. ahoquin manifeste superius vetuit »omnino(c iurare.

18. Si autem oportet quasi in talibus evangelii agris absconditum et non a quibuscumque conprehensibilem sensum scripturae vel ex parte altius publicare, dicendum est: omne iuramentum colHgatio est

25 et confirmatio verbi de quo iuratur. iuramentum ergo intellegendum est omne testimonium scripturarum, quod profertur ad confirmationem et colligationem nostri verbi quod loquimur, ut sit quidem templum gloriae dei «omnis scriptura divinitus inspirata», aurum autem positus sensus in ea. debemus ergo ad testimonium omnium verborum, quae

30 proferimus in doctrina, proferre sensum scripturae quasi confirmantem quem exponimus sensum. sicut enim omne aurum, quod fuerit extra templum, non est sanctificatum, sic omnis sensus, qui fuerit extra

4 Vgl. Marc. 7, 8 — 9ff Vgl. Hieron. in Matth. 186 E: arguit ergo eos dominus et stultitiae et fraudulentiae, quod multo maius sit templum quam aurum, quod sanctificatur a templo, et altare quam hostiae, quae sanctificantur ab altari. Vgl. /7 262, 7f. llf - 21 Matth. 5, 34 - 22 Vgl. Matth. 13, 44ff — 28 II. Tim. 3, 16

3 ergo X* -< e | huiusmodi B 10 hunc q hic L ut y 15 quia y

18 videatiir G 25 ergo -f esse L

Matth. 23, 16—22 Comm. ser. 17. 18 33

divinam scripturam (quamvis admirabilis videatur quibusdam) non est sanctus, quia non continetur a sensu scripturae, quae solet eum solum sensum sanctificare quem habet in se, sicut temjAum proprium aurum. non ergo debemus ad confirmandam doctrinam nostram 5 nostros proprios intellectus iurare et quasi testimonia adsumere, quos unusquisque nostrum intellegit et secundum veritatem aestimat esse, nisi ostenderit eos sanctos esse, ex eo quod in scripturis continentur divinis quasi in templis quibusdam dei. stulti ergo et caeci omnes, qui non cognoscunt quoniam templum, id est lectio scripturarum,

10 magnum et venerabilem facit sensum, sicut aurum sacratum.

Adhuc autem vide. ne forte secundum similitudinem templi et auri positi in templo intellegere debeamus altare et donum quod posi- tum est swper altare. altare ergo, quod votum sanctificat, est hominis cor, quod principale habetur in homine; vota autem et dona quae

15 ponuntur swper altare, omne quod superponitur cordi. utputa pro- ponis orare, votum orationis posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut orationem offeras deo. proposuisli psallere, vo- tum psahnorum posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut offeras deo votum psahnorum. proposuisti eleemosynas facere,

20 yotum eleemosynarum posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare, ut votum eleemosynarum offeras deo. proposuisti ieiunare, votum ieiunii posuisti super cor tuum, quasi super quoddam altare ***. venerabile ergo et sanctum facit omne votum hominis cor eius, ex quo votum deo offertur. ideo non potest honorabilius esse votum

25 quam cor hominis, ex quo transmittitur votum. caecus ergo est omnis homo, qui videt aut eleemosynas alicuius magnas aut psahnos aut preces magnas aut ieiunia, et sine iudicio beatificat illa et non consi- derat, ex quali corde eleemosynae offeruntur vel psahni vel preces vel ieiunia, altare est enim cor quod sanctificat votum eius, qui mundi

30 est cordis. si enim cor et conscientia hominis mon conpungit, fiduciam habet ad deum'(. non propter dona sua. neque verba orationis vel psahni, quamvis videantur bene conposita et de scripturis electa, sed quia (ut ita dicam) altare cordis sui bene construxit. qui ergo testem altare, id est cor principale et conscientiam. adsumit, iurat

35 per altare, conj)lectens omnia quae continentur in eo. et qui iurat

29 Vgl. Matth. 5, 8 - 30 f Vgl. I. Joh. 3, 21

4 confirmandum B 5 quos y quo L 22 Liicke Diehl, vgl.

Z. 17. 19. 21 29 ieiunia] + offeruntur GL

Origenes XI 3

34 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 23. 24

secundum quod tradidimus 'per templum idest <per scripturam), per scripturam iurare videtur et per verbum sensumque dei qui contine- tur in ea.

Tertium autem est ut dicamus, quoniam super templum, id est 5 super omnem scripturam, et super altare, id est super omne cor, est intellectus quidam super intellectum omnium scripturarum et super omne cor, »qui super cor hominis nondum ascendit«, qui moraliter appellatur caelum, thronus iam non «gloriae dei», quemadmodum templum, sed dei ipsius. templum enim gloriae dei templum est, in

10 quo »per speculum videmus in aenigmate«; caelum autem, quod est super templum ipsius dei, in quo thronus est dei, in quo est consi- derare »facie revelata«, ))cum vene^it quod perfectum est«, faciem myste- riorum veritatis sedentium in huiusmodi caelo.

19. Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, qui^ay decimatis

15 mentam et anetum et cyminum et relinquitis quae graviora sunt legis, iudicium et misericordiam et fidem; haec autem oportuit facere et illa non omittere. duces caeci, liquantes culicem, camelum autem glutientes (23, 23. 24).

Hic sermo opportuno tempore est dicendus eis, qui circa res

20 quidem minimas religionem ostendunt ad deum, circa res autem magnas et necessarias contemnunt mandatum et deum ipsum qui ea mandavit. talia et apud ludaeos fiebant, qui arbitrabantur se legem Moysi servare, qui praecepit ex omnibus fructibus decimas dare levitis et sacerdotibus. ita quoniam facile erat inplere legem

25 in I minimis, mentam quidem et anetum et cyminum decimabant, 843 et omnia (ut ita dicam) minima et quae levia erant legis, gravia autem eius non observabant, id est iudicium et misericordiam etfidem: iudicium quidem, ut unusquisque iusto iudicio de omnibus iudicaret non de quibusdam, et adquiesceret ei qui dixit: »misericordiam volo,

7 I. Cor. 2, 9 - 8 Matth. 19, 28 ? - 10 I. Cor. 13, 12 - 12 II. Cor. 3, 18; I. Cor. 13, 10 — 22 fl Vgl. Hieron. in Matth. 187 B: quia praeceperat dominus {interim ut intellectus mysticos dimittamus) propter alimoniam sacer- dotum et levitarum . . . omnium rerum ojferri in templo decimas — 24 Vgl. Matth. 5, 19 ? — 28 ff Vgl. 77 263, 10 An.: ov xgivovreQ ro 6o&6v ovdi av/j,- Tia&ovvrsg ovde mariv elg &edv eyovreg yvr^aLav. — 29 Hos. 6, 6

1 id est <per scripturam) Kl id est x* 14 quia Kl qui x 20 osten- tant B 23 praecipit G L 24 ita x* itaque q 27 eivis] legis B

29 et X* 1. <misericordiam autem et fidem), ut ? Kl

Matth. 23, 23, 24 Comm. ser. 18. 19. 20 35

quam sacrificiiim*, ut sacrificia misericordiarum deo offerret, ut dis- cutiens ea quae fidei sunt esset fidelis. sed quoniam conveniens erat, ut audientes quidam de decimandis rebus minimis dominum ista loquentem contemnerent minimarum rerum decimationem, sapienter 5 addidit dominus dicens : et haec oportuit facere (hoc est iudicium et misericordiam et fidem) et illa non omiitere (id est decimationem mentae et aneti et cymini). et dicit eos qui talia agunt scribas et Pharisaeos, qui omittunt graviora legis et decimant contemptibilia fructuum, duces esse caecos. et sapienter dicit eos tales liquare (id

10 est expellere a se) minima delicta, quae culices nominavit, «gkitire" autem (id est committere) maxima delicta, quae nominavit camelos, animalia videlicet tortuosa et grandia. secundum hos itaque ser- mones omnis homo qui omittit graviora legis {msixime iudicium et miseri- cordiam et fidem) camelum glutit. non solum autem apud ludaeos,

15 sed etiam apud nos multos est invenire huiusmodi peccata peccantes et glutientes camelos, in eo quod maxima delicta committunt; et est huiusmodi homines frequenter considerare quomodo in rebus minimis religionem suani ostendant. et bene eos hypocritas appellat ; volentes enim religiositatem adquirere «coram hominibus«, nolunt suscipere

20 rehgiositatem illam quam deus iustificavit. fugiendae sunt ergo nobis scribarum et Pharisaeorum simulationes huiusmodi, ne vae illud etiam nobis contingat quemadmodum et illis,

20. Aestimo autem omnes moraliter scribas dici, qui amplius nihil aestimant positum in scripturis quam simplex sermo scripturae

25 demonstrat, sed adhuc contemnunt eos qui «scrutantur altitudinem dei«, similiter Pharisaei sunt omnes qui iustificant semetipsos et dividunt se a caeteris «dicentes : noli mihi adpropiare, quoniam mun- dus sum«. interpretantur autem Pharisaei secundum nomen Phares Drvisi, qui se ipsos a ceteris diviserunt ; Phares autem dicitur Hebraica

30 Hngua Divisio. si autem oportet in eiusmodi evangelii verbis etiam

9ff Vgl. n 264, 4 - 12« Vgl. Hieron. in Matth. 187 D: camelum puto esse . . . et magnitudinem praeceptormn, iudicium et misericordiam et fidem . . . et opinionem religionis in parvis . . . diligcntiam demonstramus. Vgl. n 264, 4f - 14ff Vgl. S. 36, 18ff; S. 40, 17ff und dazu Harnack TU. 42, 4, 115 - 19 Matth. 23, 13 - 25 Vgl. I. Cor. 2, 10 - 26 Vgl. Luc. 10, 29 - 27 Jes. 65,5, s. zu S. 205, 5ff - 28 ff Vgl. S. 16, 23

13 gravia G» 16 et est R B est G L 19 religiositatis G 29 a ceteris] < G I autem] 1. enim ? Kl

36 Origenes, Matthauserklaiung Matth. 23, 23. 24

moralem adsumere intellectum, sciendum est quoniam sicut menta et anetum et cyminum ciborum sunt conditurae non ipsi principales cibi, sic in conversationibus nostris quaedam quidem sunt principalia et necessaria ad iustificationem animarum nostrarum, qualia sunt haec 5 gravia legis, iudicium et misericordia et fides, alia autem quasi con- dientia actus nostros et conmendantia eos et suaviores eos facientia, Titputa abstinentia risus et ieiunium, flexio genuum, permansio in coUectis, adsiduitas communicationis et alia his simiUa, quae non ipsae iustitiae sunt, sed conditurae iustitiarum habentur. res autem spiri-

10 tales quae a semetipsis iustitiae sunt, dicuntur iudicium et miseri- cordia et fides. turpe est ergo in his minimis observare (quod est deci- mare), rerum autem necessariarum observationes non offerre deo (id est non decimare). qui autem haec agunt et docent, sicut et priores, duces sunt caeci. quomodo autem non aestimentur caeci quos latet

15 magnitudo et tortuositas camelorum, id est actuum perversorum, nec vident quoniam nihil prodest iiquare et cautum esse discussorem in rebus minimis, cum principalia et vere ad gloriam dei pertinentia neglegantur ? quoniam ergo multi sunt et in nobis. qui circa res leves caute vivere aestimant[ur], circa res autem necessarias contemnunt

20 seipsos, huiusmodi homines sermo praesens confundit, non quidem levia illa prohibens observare, sed principalia et magis salutaria praecipiens cautius custodire. omnia ergo liquat, qui in omnibus quaecumque agit vel loquitur vel cogitat, segregat quod est sordidum et terrenum et non divinis rationibus adornatum. ab his quae natura

25 lucida sunt et sincera et iusta secundum eum, qui docet : «epulemur non in fermento malitiae et nequitiae. sed in azymis sinceritatis et veritatis((. invenies autem multos qui credere aestimantur, non liqua- tos sermones et actus et cogitationes habentes. propterea »sicut fenumcc carnalia eorum acta »ignis comedet((, crucians etiam animam

30 simul cum corpore propter concreta ei deHcta corporaha. sicut enim non est possibile superfluitates corporibus innatas sine magno dolore et cruciatibus amputare ab eis qui patiuntur, sic nec commissa car- nalia ab eis, qui (ut ita dicam) animas suas carnes fecerunt; jiropterea dictum est de tahbus animabus: )>non permanebit spiritus meus in

35 hominibus istis. quoniam sunt carnes((.

14ff Vgl. Orig. hom. X, 2 in Gen. (VI, 95, 20): qui irrationabiles et perversi videntur, quorum figuram tenent cameli — 25 I. Cor. 5, 8 — 28 f I. Cor. . 3, 12 - 34 Gen. 6, 3

2 conditurae y* conditura L 5 et^ < B 6. 28 actos G 7 et

<i /j, 19 aestimant Koe i contemnunt] condemnant Koe

Matth. 23, 25. 26 Comm. ser. 20. 21 37

21. Vae vobis. scribae et Pharisaei hypocritae, quia emundatis quod foris est calicis et jxiropsidis, inlus autern pleni estis rapina et intem- perantia et dolo. Pharisaee caece, emunda prius quod intus est calicis et paropsidis. ut fiat id quod foris est mundum (23, 25. 26). 5 Hic sermo nos instruit, iit festinemiis esse iusti, non apparere.

qui enim studet ut appareat iustus, quae a foris sunt mundat et quae videntur curat, cor autem suum et conscientiam neglegit, non consi- derans quoniam, qui studet ea quae intus sunt et cogitationes suas studet mundare, consequens est, ut etiam ea quae a, foris .sunt studeat

10 facere munda. si quis autem ea quae videntur studet neglegit autem interiora animae suae, necesse est ut huiusmodi homo inpleatur ab intus avaritia. lascivia, malignitate ceterisque phirimis mahs. quo- niam omnis qui de sahite sua soHicitus est (quod est ab intus), et de opinione j solhcitus est (quod est a foris), non autem omnis qui de 844

15 opinione solhcitus est a, foris, etiam de sahite sua solhcitus est [et] ab intus. utputa scriptum est : «qui viderit muherem ad concupiscendum eam. moechatus est in corde suo». iste ergo qui abstinet se ab opere fornicationis fornicatur autem in concupiscentia cordis sui, mundavit quod a foris est calicis et paropsidis aut catini, ab iw^t^s autem intem-

20 perantia plenus est. sed et qui facit eleemosynas, ut gloriam ab homi- nibus consequatur, mundare quidem videtur quod a foris est calicis et paropsidis. faciens eleemosynas «coram horainibusu, ab intus autem plenus est cupiditate gloriae vanae et intemperantia. et quidquid boni fecerit homo non ex conscientia munda propter deum. a foris

25 quidem mundus videtur, ab intus autem plenus est mahs. sed et omnes falsi dogmatis professores cahces sunt a foris quasi mundati propter speciem rehgionis quam simulant, ab intus autem pleni rapina <et> seductione. quibus rapiunt homines ad errorem. et »lupi ra- pacesK sub )'pelhbus ovium'( latitantes et devorantes animas simplices,

30 qui videre eos non possunt lupos esse rapaces propter ovilium pellium tegumentum.

off Vgl. C*' Nr. 63 Or. : ol di rt)v aofiartjifjv doerfjv :j£oi7ioiovfievoi el; ro ifiifavrj elvai, rtp> 8i rov eao) avdodyaov eyovre; dxd&aorov, oftouii eiai roiv 7i/.vv6vroyv ro e^o&ev rov :iori]oiov xai div?.i!^6vro)v rov y.dmo:ia. — 6f Vgl. II. Cor. 4, 18 - 7. 24 Vgl. I. Tim. 1, 5; II. Tim. 2, 22 - 16 Matth. 5, 28 - 19 Vgl. Luc. 11, 39 — 22 Vgl. Matth. 6, 1 - 28f Vgl. Matth. 7, 15

1 qui B L 3 caece B ecce G Pasch < L | munda y 6 emundat B 10 ea < B 15 est^ fi est et x (doch vgl. est^ 17 ergo] autem B |

se < B 23 vanae et intemperantia < L 28 < et > Diehl Koe

38 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 25, 26

22. Si oportet autem omnia in sermonibus evangelicis moraliter considerare, videndum est quare apud Matthaeum quidem a foris calicis et paropsidis scribae et Pharisaei mundare dicuntur, apud Lucam autem calicis et catini mentio fit. uterque ergo vasa ponunt

5 cibi et potus; et calicem quidem ambo nominant (qui est ad potum), paropsidem autem non ambo, sed ille quidem catinum, hic autem paropsidem (utrumque tamen vas cibi habetur). ergo secundum utrumque evangelistam est aliquis spiritalis potus et spiritalis cibus, quem capimus in sermonibus scripturarum legis vel prophetarum.

10 onmis itaque sermo per quem potamur spiritaliter vel omnis narratio per quani enutrimur, vasa sunt potus et cibi. admonemur ergo ut non curam habeamus sermonum vel narrationum quae a foris sunt, sed quae ab intus sunt, ut cor nostrum sensibus mundis potatoriis et nutritoriis inpleatur, et non verbis neque conpositionibus eorum

15 ornatis, quia ))non in sermone est regnum dei, sed in virtute«. utputa, qui studet conpositum proferre sermonem <verbis> magis quam salu- tari sensu repletum, calix narrationis eius a foris mundatus est, ab intus autem sordibus vanitatis repletus. unde Paukis, qui non solebat a foris calicis et paropsidis mundare sed ab intus, inperitum se confite-

20 tur ))sermone sed non scientiaa; et erat sermo ipsius rusticus quidem, tamen mundus propter scientiae munditiam. illi autem qui ))in sa- pientia verbi« loquebantur et per hoc Christi crucem evacuabant, a foris quidem mundos praebebant sermones suos, ab intus autem in- munda scientia plenos, et rapinis et intemperantia vitae. item qui

25 audiens verbum aut aliquam legis scripturam conpositionibus eius exterioribus <et vulgaribus) magis quam interioribus et salutaribus sensibus delectatur, calicem vel paropsidem diligit a foris mundatum, ab intus autem sordidum.

23. Si oportet autem et tertiam cognatam prioribus superindu- 30 cere expositionem, dicimus quoniam litterae legis et prophetarum

calices spiritalium potuum animae et paropsides necessariarum esca- rum sunt fidelium hominum vel catini ciborum sapienter conditorum : quorum calicum et paropsidum et catinorum legalium vel propheti- corum scrihae quidem et Pharisaei student sensum exteriorem atque

4 Lucll,39-15I.Cor.4,20-20II.Cor.l0, 10; ll,6-21f Vgl.I.Cor. 1, 17

5. 11 poti G 9 capimus y* apimus L | vel R G et B L

12 a < L 14 enutritoriis L 16 verbis Koe, vgl. Z, 25 f 18 vani-

tatis y* vanitatibusque L 20 sermones et G 26 et vulgaribus Diehl,

vgl. Z. 34f 31 potuum /x potorum x

Matth. 23, 27. 28 Comm. ser. 22. 23. 24 39

vulgareni, et hunc nuindum et sanctum demonstrare festinant; dis- cipuli autem Christi sensum interiorem et spiritalem mundare festi- nant et sanctificare scientia et demonstratione probabiH, ut ab inttts mundatam legem et prophetas manducent et bibant, interiorem et 5 mysterialem sensum audire et suscipere concupiscentes et transcen- dentes sensus exteriores verborum. bonum est ergo ab inhis caute mundare calicis vel paropsidis vel catini, quia ei qui mundaverit primum quod ab intus est calicis, fiunt etiam ea quae foris sunt vere mundata; et tunc inveniuntur vasa sermonum munda, quando mani- 10 festati fuerint veri et spiritales sensus eorum.

24. Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia similes estis

sepulcris dealbatis, quae aforis quidem parent sjjeciosa, intu^ vero plena

sunt ossibu^ mortuorum et omni spurcitia. sic et vos a foris quidem

paretis hominibus iusti, ab intus autem pleni estis hypocrisi et iniqui-

15 taie (23, 27. 28).

Sicut enim superius «ab intus pleni sunt rapina et intemperantiaa, similiter et hic pleni sunt hypocrisi et iniquitate, quae conparantur ossibus mortuorum et inmunditiae universae. hypocrisis enim. cum sit aliqua simulatio boni, nihil quidem habet vitale ex eo bono quod simulat,

20 ossum autem (ut sic dicam) virtutis illius quam simulat. *** mortua iustitia est aut castitas. si enim sapienter audiamus quod vult osten- dere sermo praesens, intellegimus quod omnis iustitia simulata mortua iustitia est, magis autem neque iustitia est. sicut homo mortuus videtur quidem homo sed non est homo, sic et mortua castitas nec

25 castitas est; mortua autem est, quae non propter deum sed in simu- latione propter homines fit. et quemadmodum est in mimis, qui personas suscipiunt aliquorimi et non sunt ipsi quos simulant sed videntur, sic qui iustitiam simulat simulata iustitia eius non est iustitia sed videtur; est enim non iustitia, sed figmentum iustitiae. sic et in

30 seductione castitas ficta non est castitas, sed videtur. propter quod bene adsimilantur huiusmodi homines sepulcris dealbatis a foris

16 Matth. 23, 25 - 16ff Vgl. /7 265, 4 ( = C Nr. 250 Or.) An. : xai avxr] ■fl naqafioXr] ojnoia rf/ TiQo).a(iovar] xr?.. Vgl. Hieron. in Matth. 188 B: quod in calice et paropside demonstrarat . . . hoc nunc per exemplum sepulchrorum replicat.

6 exteriorum L | caute] autem G 11 qui G 18 et < L

20 ossium L | Liicke Kl 23 magis — est' y* (Pasch) < L 25 est- x* Pasch <C /i

40 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 29—36

quidem apparentihus speciosis, nani et ipsi a foris videntur iusti in conspectu eorum, qui nesciunt interiora considerare, ab intits autem pleni sunt ossibus mortuorum.

Tanta sunt ossa in eis et inmunditiae, quanta | opera simulant 845 5 bona ex malo adfectu : et videntur a foris iusti «coram hominibus«, non eis quos scriptura «deos» appellat, ad quos factum est verbum dei, sed coram eis qui wsicut homines« moriuntur. et malum quidem esset vel unum ossum mortui habere intus in se vel inmunditiam aliquam unam. nunc autem vide exaggerationem scripturae de ma-

10 litia hj^ocritarum. sicut enim sepulcra plena sunt ossibus et inmun- ditia omni, sic et illi pleni hypocrisi et iniquitate, non in una aliqua re simulantes neque in conspectu unius in omni vita sua vel duobus vel tribus (quamvis et hoc esset pessimum malum), sed omnibus diebus vitae suae in simulationibus vivunt, et aliud quidem sunt aliud

15 autem esse putantur. sunt lascivi quidam ab intus, a foris autem castos se esse ostendunt, simulatores castitatis et virginitatis fictrices; et alii simulatores iustitiae, cum sint ab intus iniqui, et alii aliarum virtutum simulatores existunt, cum sint ab intus contrariis vitiis pleni. sunt quidam et martyrii simulatores, quidam autem episco-

20 patus vel presbyteratus vel diaconatus vel ecclesiasticae scientiae vel doctrinae, tantum personas et ostentationem virtutum habentes, vere autem sunt inimici earundem virtutum quas simulant.

25. Vae vobis, scribae et Pharisaei hypocritae, quia aedificatis sepulcra prophetarum et ornatis monumenta iustorum et dicitis quia:

25 si fuissemus in diebus patrum nostrorum, non essemus socii eorum in sanguine prophetarum. itaque testimonium redditis vobis, quia filii estis eorum qui occiderunt prophetas. et vos inplete mensuram patrum vestrorum. serpentes, generatio viperarum, quomodo fugietis a iudicio gehennae ? ideo ecce ego mitto ad vos jyrophetas et sapientes et scribas ;

30 ex illis occidetis et crucifigetis et ex illis flagellabitis in synagogis vestris

4f Vgl. C Nr. 249 = C Nr. 64 Or. : oaTea iorl vexod 6vva/ii; T;;g d/naoriag, egya dfiagriojv. - 5 Vgl. Matth. 6, 1 - 6 Psal. 81, 6f - 9ff Vgl. Orig. in I. Cor. 13, 2 (Cramer, Catenae V, 249, 17) : V7ieo^o?.rj roivvv earCv, cbg xal "E/J.ijveg oiQiaavro, XoyoQ ifi(pdoEOjg evexev vjieQaiQojv rr/v dXri&eiav — 18 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 138

1 quidem — a foris y* < L | speciosi R G 4 simulantur L 8 esset x* esse Q 11 pleni + sunt L 16 finctrices G fictricis B fictores L

23 vae y XXVI Secundum mathm. In illo tempore dixit ihs turbis iudeorum et principibus sacerdotum : ve L 1 qui L 30 ex^ G B" et ex B» L

Matth. 23, 29-36 Comm. ser. 24. 25 41

et persequemini de civitate in civitatem, ut veniat super vos omnis sanguis iustu^ qui effunditur super terram a sanguine Abel iusti usque ad sangui- nem Zachariae filii Barachiae, quem occidistis inler templum et altare. amen dico vobis quia: venient haec omnia super generationem istam 5 (23, 29—36).

Quantum ad primam faciem pertinet textus, non satis rationa- biliter conminari videtur adversus eos qui aedificant sepulcra pro- phetarum et ornant monumenta iustorum. quantum ad hoc enim solum, laudabile aliquid faciebant, quia sepulcra prophetarum aedificabant et

10 ornabant monumenta iustorum, operibus patrum suorum quibus ausi sunt contra prophetas et sanctos non consentientes, maxime in eo quod dicunt : si fuissemus in diebus qmtrum nostrorum, non essemus socii eorum in sanquine prophetarum. quomodo ergo digni erant suscipere vae ? si<c> autem dicit aliquis: quantum ad opus quidem illud et professio-

15 nem verborum suorum non erant rei, propter illud autem, quod testi- monium sibi reddebant esse se eorum filios qui occiderunt jwophetas, culpabiles erant — quod nec ipsum verum est, in re enim, quae ex ar- bitrio hominis non contingit, quomodo potest homo fieri reus ? non enim ex arbitrio uniuscuiusque hominis est, cuius sit filius, boni viri

20 aut mali viri.

Ergo neque propter illud, quia aedificabant sepulcra prophetarum et dicebant: si fuissemus in diebus patrum nostrorum, non esse- mu^ rei, vel rei erant vel innocentes; sed quia rebus ipsis et similitudine facinorum testimonium sibi reddebant esse se filios eorum

25 qui occiderunt prophctas, inplentes jnensuram patrum suorum et adhuc adicientes quod fuerat minus, subplentes interfectionem propheta- rum atque iustorum interfectione Christi filii dei. propter quod possi- bile non erat, qui huiusmodi actu detinebantur obnoxii, fugere

23 fl Vgl. Hieron. in Matth. 188 E: hoc autem etiamsi sermone non dicant, opere loquuntur. Vgl. /7 266, 2 An. : xal ovx ift> avrolg rovro eyx^rjfia, el /t/) >cai avrol rfjg ixeivoyv i^aav TiooaiQeaeojg . . . vlovg yuo avrovQ xaXel rojv (fovevadvrow rovQ JiQo^p^rag cfjg Tct 6/noia avroJg :Totovvrag. — 25 ff Vgl. /7 266, 12 An.: tpovevaare fie xai xara?.d^ere ro rfjg xaxiag axQov, rijv ekkeinovaav ev rolg narQdaiv vfiwv uvaji?.7]Qovvreg fiiuKfoviav. Vgl. Hieron. in Matth. 189 A: quod illis defiiii, vos ijnplete

2 effusus est B 2ff a sanguine — istam y Omelia Origenis de eadera

lectione L 14 sic Kl si x | dixit B 1. dicet ? Kl 20 aut] an B Pasch 21 qui B

42 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 29—36

a iudicio gehennae : quibus nec suffecit sanguis Christi, sed adhuc illos jyroyhetas vel scribas, qui fuerunt niissi a Christo, interfecerunt et crucifixerunt et in synagogis suis flagellaverunt et persecuti sunt de civitate in civitatem. pro quibus omnibus honiicidalibus commissis 5 iustum fuerat eos pati excidium Hierusalem et captivitatem populi, patientia dei magnitudinem et multitudinem facinorum eorum ulte- rius non sustinente. venit autem in generationem eorum, qui inpleve- rant inensuranfi patrum suorum et superposuerunt lesu Christi pro- phetas et sapientes et scribas, omnis sanguis iustus qui effunditur super

10 terram a sanguine Abel iusti usque ad sanguinem Zachariae filii Ba- rachiae, cuius interfectionem inputat scribis et Pharisaeis, quasi non esset interfectus a patribus eorum sed ab ipsis illis ; sic enim scriptum est: quem occidistis inter templum et altare.

Non autem possunt qui expro- IJ 268, 1 (Vgl. C'"''- Nr. 51 = C

15 brantur a Christo [dicere] Zacha- Nr.25lOr.)An.: Ov dvvavrai yoLQ riam filium Barachiae interfecisse rov iv rolg dcbdsxa rsray/bievov ex prophetis duodecim, quorum Za%aQiav viov BaQaxiov dvr]- scripta habemus in manibus: sed Q7]xevai ol vvv vno rov aa>- Zachariam dicit patrem lohan- rfiQoc, dvsidi^o/ievoi. d2A' si-

20 nis, de quo per scripturas quidem xog [Ka&cbg (prjaiv 'Id)arinnog'\ canonicas ostendere non possu- Za%aQiav vvv Xsysad-ai rov mus, nec quoniam filius fuit Ba- 'Icodvvov narsQa, nsQL ov dnd rachiae nec quia scribae et Pha- jlisv yQacp&v dsl^ai ovx sxo/uev ovre risaei interfecerunt eum inter ori vldg riv BaQa^iov, ovre ori ol

25 templum et altare. sed venit ad yQOfijuarelg >cal oi 0aQiaaIoi nos quaedam traditio talis, quasi ecpovevaav avrov ))[jLera^v rov vaov sit aliquis locus in templo, ubi xairov^&voiaorrjQiovn. d?.?.' ^X&ev virginibus quidem consistere licet eig rjjiidg roiavri] rig noQa- et orare | deum, expertae au- doaig , (og aQa ovrog rivog neQi rov §46

Iff Vgl. Hieron. in Matth. 189 B : potest et ad discipulos eius referri etc. — Vgl. dazu Harnack TU. 42, 4, 82 - 18 ff Vgl. Hieron. in Matth. 190 B: alii Zachariam patrem lohannis intellegi volunt, ex quibusdam apocryphorum somniis adprobantes, quod propterea occisus sit, quia salvatoris praedicarit adventum. — 25 ff Vgl. Berendts, Studien iiber Zacharias-Apokryphen 1895; Harnack TU. 42, 4, 47

4 homicidialibus G 5 et < L 10/11 barachi G 15 dicere x

streicht Kl (vgl. 77) oder 1. nunc ? 16 barachi G L | interfecisse Kl

(vgl. 77) unum fuisse x* unum <inter>fecisse Diehl 22 barachi (G)L 27 sit] fuerit Pasch 28 consistere ■< G

Matth. 23, 29-36

Comrn. ser. 25

43

vaor roTiov, Evr}a i^iji' ra; /iiev TzaQOevovg elaievai xai nnoay.vvelv rcj) ^eqj, rag de ijdrj neneioa- /iievag xoirrjv dvdQog ovx en- erqeTiov ev exeivqj. rj ovv Maoia jiierd ro yevvfiaai rov acorijoa [>jfic7jv] iki^ovaa nQoaxvvriaai ear)] iv rqj ronco rojv naQ&evojv. xal xoj- Xvovrcov rojv eldorojv avrrjv yevvtjaaaav 6 Zayaoiag eXeye rolg KOjXvovaiv d^iav avri]v elvai rov ronov rojv nao- devoiv eri naQd^evov ovaav. chg o^v aacpcog naQavojuovvra xai eig rov ronov rcbv naQ&evcov ini- roenovra yvvaly.a yiveadac dne- xreivav ))/uera^v rovvaov y.ai rov '&v- aiaarf]Qiov«. oi rfjg yeveag ixeivrjg. tamen eos qui liuiusmodi traditioni non credunt, exigamus rationem, 20 quomodo

tem torum virilem non permit- tebantur in eo consistere. Maria autem, postquam genuit salva- torem, ingrediens adorare stetit 5 in illo virginum loco ; prohibenti- bus autem eis qui noverant eam iam filium genuisse, Zacharias stetit atque dixit prohibentibus eam, quoniam digna est virginum

10 loco, cum sit adhuc virgo. ergo quasi manifestissime Zachariam adversus legem agentem et in loco virginum permittentem stare mulierem, occiderunt inter tem-

15 plum et altare viri generationis illius.

oveidiCovrai yovv vno rov aoj- rfJQog ovx ft>s 'vioi rcbv rovg nQocpr]- rag dnoxreivdvrcov y.ai rov Zayrioiav /lerd rcov nQocp)]r6Jv^ d/.A' chg avroi cpovevaavreg.

non quasi filios eorum qui inter-

fecerunt iuxta prophetas etiam

Zachariam exprobrat lesus pro-

pter Zachariam, sed quasi qui ipsi 25 occiderunt Zachariam inter tem-

plum et altare.

si ergo verum est verbum Christi quod dicit ad praesentes tunc Phari-

saeos et scribas: quem vos occidistis inter templum et altare. non est

possibile ilhim intellegi Zachariam qui est ex duodecim unus. 30 nec tamen est mirum, si contigit ov ■&avf.iaardv de, el ervyev cbaneQ

eiusdem nominis esse et utrum- ojucovvjiiovg elvai rov nareQa 'Icodv-

que ))Zachariam« et patres eorum. vov ZayaQiav rov iv rolg ddjdexa.

ovroj y.ai rov nareQa rov narQog.

Tale aliquid dicere vult sermo quem loquitur Christus : quoniam 35 vos qui a sanguine prophetarum vos excusatis et dicitis : si fuissemus

7 genuisse < G» habuisse G^ 10 adhuc R GL < BPasch 21 n vgl. 77) < G Pasch 22 iuxta y (vgl. 77) < L Pasch 25 occider

B L (vgl. 77) < G Pasch

Pasch 35 vos^ y* Pasch < L

21 non

int

44 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 29—36

in diebus patrum nostrorum, non essemus socii eorum in sanguine prophetarum, et aedificaiis sepulcra lyrophetarum interfectomm. per haec ipsa quae ausi estis adversus me, testimonium redditis vobis quo- niam homicidarum patrum vestrorum filii estis, quod minus fuerat 5 iniquitatibus eorum, per meum et meorum prophetarum sanguinem adinplentes. nec enim Christum illi crucifixerunt, vos autem cruci- fixistis adinplentes et facti earum viperarum qui interfecerunt prophe- tas generamina, serpentes pessimi, viam fugae a iudicio gehennae vobis ipsi chidentes propter magnitudinem facinorum, quae commisistis in

10 Christum et in sapientes eius et in prophetas et in scribas ipsius, et adhuc ausi estis a societate patrum vestrorum disiungere vos et ex- cusare a sanguine prophetarum.

26. Sed consequens est, ut aliquis qui secundum simpHcem histo- riam scripturas intellegit, obiciat et requirat, quare non clixit usc[ue

15 ad sanguinem lohannis filii Zachariae, maxime cum ))lex et prophetae usque ad Iohannem(( prophetaverint. dicemus ad eum, quoniam mani- festa est res, quod scribae et Pharisaei non occiderunt lohannem. sed Herodes, nam etsi non crediderunt lohanni scribae et Pharisaei (sicut scriptum est: ))si dicimus: de caelo, dicet nobis: quare ergo non

20 credidistis ei ?((), tamen adhuc reverentiam quandam habebant no- minis eius, non audentes adversus interrogationem dicere Christi de baptismate ipsius quod ex hominibus erat; timebant enim populum, credentem quoniam ))vere lohannes erat propheta«. quomodo ergo in- properaret eis qui non occiderunt lohannem quasi interfectoribus

25 eius ? secl inproperavit quasi interfectoribus Zachariae dicens : quem occidistis inter templum et altare.

Adhuc in textu dicendum est quia non statim, ut factum fuerit peccatum, punitur peccantium generatio, sed cum subsequens generatio debens emendare in se peccatum patrum suorum, adhuc adiecerit

30 peccatis patrum suorum peiora ; et sic si multae generationes pecca- verint in gente aliqua vel in civitate, punitur gens vel destruitur civitas.

15 Matth. 11, 13 - 17 Vgl. Matth. 14, 3ff - 19 Matth. 21, 25 - 22 Vgl. Matth. 14, 5; 21, 26; Marc. 11, 31f - 27ff Vgl. Plutarch de sera numinis vindicta 21 ?

3 adversum L 7 factis B | qui] quae B 14 scripturas Kl, vgl. S. 45, 25 f. 46, 4 scripturae x | dixerit Pasch 15 fili G 17 res est B

18 sicut < G L 19 dicimus de caelo] dicimus baptismus lohannis de

caelo est L 23 credentem] credentes G L | propheta erat B 27 fuerat G^ 29 peccata L 30 patrum suorum] eorum L I sic < L

Matth. 23, 29-36 Comm. ser. 25. 26. 27 45

sic ergo et gens ludaeorum multa inferens mala prophetis non, ut coepit homicidium contra eos, statim fuerat punienda, sed post patientiam dei, postquam addiderunt super sanguinem prophetarum sanguinem Christi et inpleverunt mensuram jjatruin suorum. tunc 6 dignius sunt puniti. non ergo peccatum, quod peccavit Cain inter- ficiens fratrem suum. aut peccatum eorum. qui interfecerunt propketas, suscepit haec generatio ludaeorum quae fuit in tempore Christi; sed oportebat patientiam dei, quae fuit in gente ludaeorum, finiri mensuris, ut post multas effusiones sanguinis prophetarum et iustorum non

10 desolata prius Hierusalem et ludaea hoc pateretur postea in sanguine Christi, et propter hoc magnanimiter deo agente. ut accipiant scribae et Pharisaei. populo conplacente, sanguinem prophetarum Christi et secundum evangelium sapientium et scribarum, quos occiderunt et crucifixerunt et castigaverunt in synagogis suis et persecuti sunt de

15 civitate in civitatem: ut eiectis omnibus de ludaea desoletur locus evacuatus ab omnibus sanctis et patiatur, quaecumque sunt passi a Vespasiano et Tito. haec corporaliter exposuimus.

27. Si autem et moraliter haec ipsa oportet exponere, taliadicemus in loco. arbitror, sicut Christus celatus venit in corpore, ut a carnali-

20 bus quidem speciem corporis eius aspicientibus et non virtutes con- siderantibus homo videretur, a spiritalibus autem non speciem cor- poris adtendentibus sed opera virtutum eius considerantibus deus in- tellegatur — sic est et omnis scriptura divina incorporata. maxime auteni veteris testamenti. spiritalis enim et propheticus sensus scri-

25 pturae celatus est in historia rei propositae, ut omnis scriptura a medio- cribus quidem secundum historiam intellegatur, a spiritalibus autem et perfectis secundum mysterium spiritale.

Hac praemissa praefatione redeamus ad verbum. quoniam sicut in ipsis prophetis recedentibus ab hac vita corpora quidem eorum

5 Vgl. Gen. 4, 8 - 19 ff Vgl. Orig. hom. I, 1 in Lev. (VI, 280, 5): aicut in novissimis diebus verbuni dei ex Maria carne vestitum processit in hunc mundum et aliud quidem erat, quod videbatur in eo, aliud, quod intelligebatur — carnis namque adspectus in eo patebat otnnibus, paiicis rero et electis dabatur divinitatis agnitio — ita et cum per prophetas vel legislatorem verbum dei pro- fertur ad homines, non absque competentibtts profertur indumentis — 19ff Vgl, Phil. 2, 6 ?

2 statim < L 16 patiatur G*= B L patietur G* 17 Vespassiano G 28 et < L

46 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 29—36

erant in sepulcris, animae autem et spiritus ))in regione vivorum«, sic et in propheticis dictionibus est animadvertendum, ut narratio qui- dem eorum secundum historiam | simplicem sit corpus, spiritalis autem 847 sensus et ipsa scripturarum intima veritas sit anima et spiritus, qui 5 inhabitat in narrationibus simplicioribus secundum historiam. se- pulcra autem prophetarum non inconvenienter possumus aestimare litteras ipsas scripturarum et libros, in quibus conlocata narratio per- manet quasi corpus aliquod positum in sepulcris. qui ergo spiritalia scripturarum et veritatem earum interius celatam intellegunt et susci-

10 piunt, habent in se animas et spiritus prophetarum, ipsi quasi regio viventium prophetarum effecti. qui autem illa non capiunt neque requirunt sed simplicem narrationem et historiam rei solamadtendunt, corpora prophetarum colunt in litteris posita et in libris quasi in qui- busdam sepulcris: quales fuerunt et Pharisaei qui recte Pharisaei

15 sunt apjjellati (id est praecisi), qui spiritalia prophetarum a corpo- rali historia praeciderunt, quasi animam prophetarum expellentes a corpore et occidentes ipsas prophetias et exanimes facientes quasi nihil spiritale habentes. et verum hypocritae sunt, sola sepulcra prophe- tarum corporalem historiam continentia aedificantes et ornantes, id

20 est scripturas ipsas et libros prophetarum studentes. qui non in- tellegentes, quoniam corpora mortua colentes (id est historiales nar- rationes) videntur quidem pie agere circa memoriam prophetarum, impii autem sunt, et non esse se socios eorum qui interfecerunt prophetas per hoc ipsum defendere vokmt, arguuntur autem adicientes super

25 facinora eorum qui interfecerunt prophetas et inplentes mensuram ini- quitatis eorum per hoc ipsum, quod non credunt in Christum, quem non simplices historiae prophetarum sed spiritalis earum praedicat sensus.

Scito autem indubitanter, quoniam ubique causa incredulitatis

30 ludaeorum extitit ista, ut non intellegerent lesum quasi ))Christum dei«, quoniam semper animum suum dederunt circa historias corpo- rales, nihil spiritale in eis credere volentes. utputa exempli intro- ducimus causa, quod in Zacharia prophetatur et dicitur quasi ))super

1. 10 Vgl. Psal. 114, 9-15 Vgl. S. 16,23; 35, 28 - 30 Luc. 9, 20 - 33 ff Sach. 9, 9f

15 qui] 1. quia ? Kl 15 f prophetiarum y, doch vgl. S. 40, 23f.

46, 5f. 47, 25 f 17 quasi] qui y 18 vere /i 18. 20 prophetiarum

y, s. zu Z. 15 f 20 qui < B 21 quoniam] qui B 27 simplex

hystoria B 29 scito x* scio /< 1 autem] enim B

Matth. 23, 29—36 Comra. ser. 27 47

asinam et pullum ingressurus( sit in Hierusalem et exterminatui us «currus ex Ephrem et equum ex Hierusalem«. hoc si quis secundum litterae historiam intellegere velit de Christo, non convenit; nec enim exponitur Christus exterminasse ex Ephrem corporales ac sensibiles 5 currus nec equum corporalem ab Hierusalem corporali. sed si videris apud haereticos conventus ipsius mendacii quasi quodam iugo copu- latos et inter se male concordes, quos sermo veritatis destruere solet, videbis quomodo Christus dei verbum exterminat currus spiritales ex Ephrem spiritali ; Ephrem enim semper in figura haeresium poni-

10 tur. quae se separaverunt aChristi ecclesia, sicut Ephrem a tribuluda. sicut enim spiritaliter equum et ascensorem Aeg}T3tiorum «proiecit in marec sermo divinus, id est impium virum cum diabolo ascensore et iugatore ipsius, sic et equum exterminavit ab Hierusalem quicum- que diabolo ascensori subiectus fuerit et non Christo, sicut illi equi

15 acceptabiles Christi de quibus dicit Ambacum : «quia ascendes super equos tuos et equitatus tuus sanitasx, id est super apostolos ceterosque sanctos in quibus habitat Christus. propterea dicimus: »hi in curri- bus« (ostendentes Ephrem) «et hi in equis« (ostendentes adversarios Hierusalem), «nos autem in nomine dei nostri magnificabimur. ipsi

20 obligati sunt et ceciderunt, nos vero surreximus et erecti sumus«. qui testimonium sibi reddunt, quia sunt Jilii eorum qui interfecerunt pro- phetas per hoc ipsum, quod inplent mensuram patrum suorum, super illorum increduHtatem adicientes incredulitatem in lesum, quae non ahunde descendit nisi ex eo quod non alibi vacant, nisi circa aedificia

25 sepulcrorum propheticorum, id est circa dihgentias propheticarum litterarum tantummodo atque librorum.

Alii enim sunt scribae infelices legis, alii autem sunt scribae qui mittuntur a Christo secundum evangelium, cuius et spiritus vivi- ficat et littera non occidit. sicut littera legis; quoniam litteram legis

5ff Vgl. Hieron. iu Zach. 862 E: porro secundum aUiorem intelligentiam Ephraim, refertur ad haeresum multitudinem etc. — 7 Vgl. II. Cor. 6, 7 — 9« Vgl. Sach. 9, 10 - 11 Ex. 15, 4 - 15 Hab. 3, 8, vgl. Orig. VIII, 151, 23 - 1711 Psal. 19, 8f -28 Vgl. II. Cor. 3, 6

1 sit R ] vor ingressunis G B <; L 5 si < G» 6/7 copiilatos et

BL copulato sed G 10 quae Kl, vgl. S. 66, 14 qui x 11 sicut] sie L

13 iugatore B indagatore G L instigatore o 15 ambacura G* abbacuc G"' abacuc BL | quia Kl quis GL qui B | ascendet L 16 tuos < G

19 magnificabimus G* 25 1. dihgentiam ? Kl 27 enim R G autem B L

48 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 29—36

sequentes in infidelitatem et in vanas superstitiones incurrunt, litte- ram autem evangelii qui sequuntur (id est simplicem narrationem ipsius) salvantur, quoniam et ipsa sola evangelii narratio simplex sufficit simplicioribus ad salutem. et si videris scribas legis et Phari- 5 saeos agentes non solum adversus sapientes evangelii et quae Christi sunt jyrojjhetantes, sed etiam adversus scribas novi testamenti. videbis quomodo (quantum ad se) occidunt Christi projjhetas et scribas cruci- figunt per detractionem verborum suorum et flagellant in synagogis suis. frequenter ergo audire est apud haereses, qui sunt spiritales

10 Pharisaei, quomodo linguis suis quasi quibusdam verberibus male- loquii sui Christianos flagellant et persequuntur de civitate in civi- tatem, interdum quidem et corporaliter, aliquando autem spiritaliter, volentes eos expellere quasi de propria civitate legis et prophetarum et evangelii et apostolorum et in aliam et extraneam quandam civitatem

15 evangelii alicuius alterius mendacibus persuasionibus suis quasi perse- cutionibus pellunt. secundum quod et apostolus dicebat propter falsos apostolos: «miror quod sic cito transferimini a gratia dei, qui vos vocavit, ad aliud evangelium, quod non est aliud; nisi sunt quidam, qui conturbant vos«. propter quod veniet super eos omnis sanguis

20 iustus, quem effundunt per hoc ipsum quod evertere vohuit veritatem scripturarum, quae recte sanguis et vita dicitur scripturarum, quia omnis scriptura, | nisi secundum veritatem intellegatur, mortua est. 848 effundunt ergo veritatem scripturarum quasi sanguinem earum, sicut effusus est sanguis Abel.

25 Et non solum tunc vox sanguinis Abel clamabat ad deum, sed

et semper veritas scripturarum ab impiis effusa secundum quod dixi- mus.(a sanguine Christi id est a veritate evangehi coepta) per omnes scripturas interpellat ad deum adversus eos, qui evertere eamvolunt, et ))sanguis testamenti« id est veritas scripturarum propheticarum, ad-

30 versus eos, qui inmundam eam aestimaverunt et noluerunt sancti- ficari in ea quasi in sanguine vivo et sanctificanti. sic effundunt etiam sanguinem Zachariae, qui interpretatur memoria dei. omnis

9ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 62 - 17 Gal. 1, 6f - 25 Vgl. Gen. 4, 10 - 29 Hebr. 10, 29 - 32 Vgl. Wutz, Onom. sacra 129

8 per] et per B L ] et < B L 10/11 maliloquii L 14 apostolorum] apostolicorum (0=*?) G^L 17 transferamini G 25 diim B 26 et < L 27 caepta B (L) coepto G, vgl. S. 115, 27 28 evertere y* avertere L

31 sanctificanti (vgl. Hebr. 10, 29)] vivificanti y

Matth. 23, 37—39 Comni. ser. 27. 28 49

enini. qui memoriam dei disperdere festinat in eis quos scandalizat, Zachariae sanguinem videtur effundere filii Barachiae, qui et ipse interpretatur bexedictio dei. per benedictionem enim dei memores sumus dei. si autem nec Abel nomen indiscussum debemus relinquere, 6 dicimus quoniam Abel luctls interpretatur. qui ergo suscipit quod scriptum est: )>beati qui lugent», salvat Abel; qui autem non recipit, sanguinem effundit Abel, hoc est veritatem luctus salutaris. propterea inplebitur sujier ipsum quod scribitur : "vae vobis qui ridetis nunc, quoniam plangetis et f lebitis - . inter templuin et altare a 1) impiis memoria

10 interficitur dei. quando et templum dei a lascivis corrumpitur et altare ipsius per negligentiam orationum sordidarum coinquinatur, quando et oratio alicuius fit in peccatum ipsius, sicut et de oratione ludae dictum est: )'et oratio eius fiat in peccatum eius«.

28. Hierusahm, Hierusalem. quae occidis prophetas. et lapidas eos

15 qui ad te mittuntur, quotien-s volui congregare filios tuos, sicut gallina

congregat pullos suos sub pinnas, et noluisti ? ecce nunc relinquetur

vobis domus vestra deserta. dico enim vobis, quoniam amodo non me

videbitis donec dicatis : benedictus qui venit in nomine domini (23, 37 — 39).

Dignum est quaerere quomodo coram auditoribus loquens salva-

20 tor. inter quos erant scribae et Pharisaei. qui gloriabantur quae legis sunt et prophetarum caute cognoscere, qua ratione dixit Hieru^alem occidisse prophetas et lapidasse ad se transmissos, cum non satis talis prophetetur historia in scripturis veteribus quae legebantur in s}^ia- gogis eorum. in lacum quidem luti niissum Hieremiam legimus, non

25 tamen interfectum in Hierusalem. sed nec Esaiam vel Ezechiel<em> vel ahquem prophetarum tale aliquid legimus passium, in quantum suggerit memoria niea. sed scrutans in secundo libro Paralipomenon, ubi multa de prophetis claris scripta sunt. invenio quoniam Asa iratus Ananiam prophetam se arguentem posuit quidem in carcere nil tamen

30 amplius fecit in eo. sed et Michaeam Achab prophetantem adversus

3 Ebenda 1019 - 5 Ebenda 363 - 6 Matth. 5, 4 - 8 Luc. 6, 25 — 13 Psal. 108, 7 — 17 Vgl. Hautsch TU. 34, 2», 77: ihm bleibt ee>?/<o; frag- lich - 20 Vgl. Rom. 2, 23 - 24 Jer. 45, 6-28 II. Paral. 16, (7) 10 - 30 II. Paral. 18, (14ff)26

1 disperdere y* perdere L 2 barachi G* L 3 enira y* < L

8 scribit L 11 sordidarum x* sordidatum o 13 eius- << B 16 con-

gregat < B \ pinnas G* pennas G<^ L alas B 17 vobis^ < B 21 dixerit

Pasch 25 ezechielem fi ezechiel x 29 nil] nichil B 30 eo] eura /4

OrigeDes XI 4

50 Origenes, Matthauserklarung ^Matth. 23, 37—39

se iussit quidem in domum carceris ire et manducare panem tribu- lationis, non tamen et occidit. unum autem legimus lapidatum )^Azariam filium loiadae sacerdotisa populum arguentem. non ergo invenimus in Hierusalem prophetas occisos amplius vel lapidatos 5 (praeterquam dixi) transmissos ad Hierusalem.

Propterea videndum, ne forte oporteat ex libris secretioribus qui apud ludaeos feruntur ostendere verbum Christi, et non solum Christi sed etiam discipulorum eius Stephani protomartyris et Pauli apostoli. Stephanus enim sic dicit : »o dura cervice et non circumcisi corde et

10 auribus, vos semper spiritui sancto restitistis, sicut patres vestri et vos. quem enim prophetarum patres vestri non sunt persecuti ? et occiderunt eos, qui adnuntiabant adventum lusti, cuius nunc vos proditores et interfectores estis« ; et post hoc > expulerunt eum extra civitatem, et lapidabant Stephanum clamantem et dicentem«. Pauhis

15 autem ad Thessalonicenses prima de interfectione prophetarum talia dicit : ))Vos imitatores facti estis ecclesiarum dei, quae sunt in ludaea in Christo lesu, quoniam eadem passi estis et vos a contribulibus vestris, sicut et ipsi a ludaeis, qui et dominum occiderunt lesum et prophetas et nos persecuti sunt, et deo non placent«. ad Hebraeos

20 autem ita : «lapidati sunt, serrati sunt, temptati sunt, in gladio mortui sunt, circuierunt in melotis, in pellibus caprinis, egentes, coangustati, adflicti doloribus, quorum non fuit dignus niundus, in solitudinibus errantes et in montibus et speluncis et foveis terrae». fertur ergo in scripturis non manifestis serratum esse Esaiam et Zachariam occisum

25 et Ezechiel<em). arbitror autem circuisse in melotis et pellibus caprinis Heliam, qui in solitudine et in montibus vagabatur. Sed pone ali- quem abdicare epistolam ad Hebraeos quasi non Pauli, necnon et secretum abicere Esaiae : sed quid faciat sermones Stephani vel Pauli

3 II. Paral. 24, 20 - 6ff Vgl. Orig. tom. X, 18 in Matth. Vgl. Harnack TU. 42, 4, 42f - 9 Act. 7, 51f - 13 Act. 7, 58f - 16 I. Thess. 2, 14f - 20 Hebr. 11, 37f — 24 Vgl. Orig. Tom. X, 18 in Matth. u. 6. (Schiirer III*, 390f) - 25 Vgl. ebenda - 26 Vgl. Hebr. 11, 38

3 azariam GPasch (ananiam R) zachariam BL 8 discipulorum BL Pasoh apostolorum R G | protomartyris Pasch quoque martyris x 9 enim B L (vgl. Pasch) autem G 10/11 et vos R G < B L 11 patres vestri (R hinter persecuti) G Pasch •< (B) L 12 nunc < B 15 autem] + in G L + in epistola /t 19 nos] vos B Pasch 20 serrati x* Pasch secti n 21 et

angustiati L 22 adfhcti] et afflicti y 25 Ezechielem /f ezechiel x | et^] in L 28 abicere x* adicere q | sermones] de sermone L in sermones [i

Matth. 23, 37— 39 Coram. ser. 28 51

ad Thessalonicenses de prophetis interfectis prolatos vel ipsius do- mini nostri ? aut quomodo abdicet illud quod ad Timotheum Pauhis protuht dicens: «sicut lamnes et ^NIambres restiterunt ]Moysi, sic et i.sti resistunt veritati« ? nec enim scimus in hbris canonizatis historiam 5 de lamne et Mambre resistentibus Moy.si. si autem aspiciat et quod ad Corinthios prima positum est: quae oculus non vidit nec auris audivitc, numquid poterit haec omnia aliquis abdicare ?

Haec onmia diximus discutientes sermonem, non ignorantes quoniam multa secretorum ficta sunt ab impiis et «iniquitatem in

10 excelsum<( loquentibus, et utuntur quidemquibusdamfictisYpj^thiani, aliis autem qui .sunt Basilidis. oportet ergo caute considerare, ut nec omnia secreta quae feruntur in nomine sanctorum suscipiamus propter ludaeos, qui forte ad destructionem veritatis scripturarum | nostra- 849 nmi quaedam finxenmt confirmantes dogmata falsa, nec omnia abi-

15 ciamus quae pertinent ad demonstrationem scripturarum nostrarum. magni ergo viri est audire et adinplere quod dictum est: ))onmia probate, quod bonum est tenetec tamen propter eos, qui non possunt quasi trapezitae inter verba discernere utrum vera habeantur an falsa, et non possunt semetipsos caute servare, ut verum quidem

20 teneant apud se, >iab onmi autem specie mala abstineant'», nemo uti debet ad confirmationem dogmatum libris, qui sunt extra canonizatas scripturas.

2 II. Tim. 3, 8 — 4 Vgl. Comm. ser. 117 a. E. : in nullo enim regulari libro etc; de princ. IV, 4, 6 (V, 356, 22): in scripturis canonicis — 4ffVgl. Comm. ser. 117, dazu Hamack TU. 42, 4, 49 s. Schiirer III^ 402 ff - 6 I. Cor. 2, 9 — 8ff Vgl. Orig. Frgm. in ep. ad Titum (Pamphil. Apol. 1 = Lomm. 24, 314; 5, 285): huiusmodi homines haereticos designamus, quamlihet variis ac diversis et fabidosis concinnent ista figmentis, sicut sectatores Marcionis et Valentini et Basilidis et hi, qui se Tethianos {Tatianos 1 Sethianos 1) appellant. Vgl. Hamack TU. 42, 4, 56 - 9 Psal. 72, 8-10 „Hypythiani (ganz unbe- kannt)" Hamack TU. 42, 4, 43 - 16 I. Thess. 5, 21 - 17 Vgl. TU. V, 4 Logion Nr. 43 = Kleine Texte 11* Agraphon Nr. I, 12. Vgl. Hamack TU. 42, 4, 40 - 20 I. Thess. 5, 22

5 ianne /t 9 facta L scripta R [ ab R a quibusdam x 10 excelso L j quidem quibusdam Kl quidam quibusdam L quibusdam y j Hypopythiani ? Hamack L-G I, 164 Sethiani (vgl. oben) od. Ophiani ? Kl 11 ahi L |

qui] quae B L 18 utmm < G L 21 dogmatum L tamen dog-

matum y

4*

52 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 37—39

Tamen si quis suscipit ad Hebraeos quasi epistolam Pauli, dicet quoniam pluralia non debemus onmino referre ad plures. nec enim plures serrati sunt sed Esaias solus, nec plures lapidati sunt nisi Azarias tantummodo filius loiadae, nec in occisione gladii nisi 5 Zacharias filius Barachiae; sic et in melotis et in pelle caprina HeUas et cetera similia. adhuc autem quaeramus quod scriptum est in Luca, dicente domino: «quia non capit prophetam perire extra Hierusalemcc. si ergo mon capit perire prophetam extra Hierusalem«, id est interfici, quaeres si post destructionem Hierusalem iam nemo

10 propheta est, ne forte qui interficitur «extra Hierusalem« propheta falsum verbum Christi demonstret. si autem cogunt nos scripturae propter Agabum et filias Philippi evangelistae (non propter falsos Phrygiae prophetas), quaeramus, ne forte omnis iustus sit <in> Hieru- salem et non «extra Hierusalem«, quoniam ))non capit« eum qui est

15 extra Hierusalem passionibus adfici propter verbum,

Sed quomodo Hierusalem occidit prophetas videndum. aestimo autem, sicut vulgariter dicere solent: clamavit civitas, tanquam si dicatur qui sunt in civitate, item: civitas egressa est in obviam ei, id est qui sunt in civitate — sic : Hierusalem occidit jyrophetas, id est

20 qui erant in Hierusalem, quorum causa dictum est Hierusalem occi- disse jjrophetas. et si cives pro civitate ponuntur, iteruni occurrit ad quaestionem, qui sunt dicendi filii Hierusalem de quibus dictum est: quotiens volui congregare filios tuos. sed dicimus semper civium suc- cessores filios praecedentium dici. Hierusalem autem, quae libera est

25 a servitute peccati, quae sursum est conversatione, ))quae est mater nostra«, non occidit prophetas nec lapidat eos qui mittuntur ad eam. aliud est quod, secundum similitudinem illius Hierusalem occidentis et lapidantis prophetas, frequenter sunt quidam in ista Hierusalem inperiti constituti et deum non metuentes, qui (quantum ad se)

Iff HarnackTU. 42, 4, 9 - 2 Hebr. 11, 36-38 - 3 Vgl. II Paral. 24, 21 - 4 Vgl. Matth. 23, 35; Hebr. 11, 37-7 Luc. 13, 33 - 12 Vgl. Act. 11, 28; 21, 10; 21, 8. 9 - 12f Vgl. Harnack TU. 42, 4, 79 - 14 Luc. 13, 33 - 17f Vgl. I. Regn. 4, 13 ? - 24f Gal. 4, 26; vgl. Rom. 6, 17f. 20 - 29 Vgl. Luc. 18, 2

1 dicet Kl dicit x 2 plurali G 4 Azarias R G Pasch zacharias

B L 5 barachi G* L | sic y* sed L 7 perire prophetam y ~ L

9 quaeres x* < /t 12 agabum B aggabum GL 13 in /t < x 16 occiderit Pasch 19 qui B L Pasch quae G 25 mater est B 29 1. legisperiti ? Kl, vgl. S. 28, 26

Matth. 23, 37—39 Comm. ser. 28 53

occidunt et lapidant verbis sine iudicio prolatis viros verbo et vita provectos et ecclesiarum quidem canonem non relinquentes, propter profunditatem autem dogmatum suspectos ab his, qui consueti sunt nova quaedam dicere et non adtendentes «verbum sanum« domini 5 nostri lesu Christi.

Dicit ergo dominus ad Hierusalem interfectricem et lapidatricem prophetarum : quotiens volui congregare filios tuos, sicut gallina pullos suos sub pinnas, et noluisti ? quomodo hic dominus lesus, quasi qui frequenter voluit congregare ludaeos, non autem congregavit propter

10 contumaciam nolentium credere, ita dicit: quotiens volui, cum sit manifestum semel eum docuisse in corpore ludaeos ? sed non solum in praesentia, verum etiam substantialiter semper Christus praesens fuit et in Moyse et in prophetis, magis autem et in angelis ministran- tibus saluti humanae per singulas generationes, et sic inpletur quod

15ait: quotiens volui. per singulas enim generationes semper voluit et festinavit perficere voluntatem patris in eis, etsi non in corpore con- stitutus, sicut nunc in fine saeculorum, tamen semper festinavit con- gregare filios Hieru^alem. ipsius enim volentis congregare filios Hieru- salem voces habentur in lege et in prophetis, et de ipso scriptum est:

20 «expandens alas suas accepit eos, et suscepit eos super scapulas suas»; et cottidianum opus est Christi congregare filios Hierusalem (de qui- bus et in Esaia et in reliquis prophetis plura dicuntur), et cottidie dei filius congregat dispersos /^7io5 dei, sicut gallina pullos suos sub pinnas suas. si quis autem non fuerit congregatus ab eo, iudicabitur quasi

25 qui noluerit congregari ab eo. ))venit enim filius hominis quaerere,

4 Tit. 2, 8 — 6f£ Vgl. C^ Nr. 252 Or.: &eov d/) t6 tiqoou^tiov t6 ?.eyov- no- adniQ . . . x6 yoLQ Jioadxig tioXXovz edei^e ■/qovovq xal noX/Mg yevedg, ore 8fj rov Xaov e'1 alxfia?.a>aiag eTiavrjyayev . — 11 ff Vgl. Orig. hom. I, 5 in Es. (VIII, 247, 23): et ad Isaiam venit et ad Moysen vcnit . . . quia autem et ante prae- sentiam carnalem venerit, ipsum accipe testem etc. (Matth. 23, 37) — 13ff Vgl. Orig. hom. VIII, 8 in Gen. (VI, 83, 13): ita et inter angelos habitu est repertus ut angelus — 13 Vgl. Hebr. 1, 14 - IG Vgl. Matth. 13, 40 (Hebr. 9, 26) - 18 ff Vgl. Hieron. inMatth. 191 D: ineoautem, quod dicit: )iquotiens volui congregare filios tuosd, omnes retro prophetas a se missos esse testatur . . . in cantico Deutero- nomii legimus: tsicut aquila etc. — 20 Deut. 32, 11 — 25 Luc. 19, 10

2 relinquentes Elt requirentes x 8. 23 pinnas G* pennas G° B L

12 praesentia (vgl. Pasch)] praescientia G 1. /carnali) praesentia Elt 14 salutis L Pasch 1 per Pasch et per x 19 ipso] ipsos G ipsis R

54 Origenes, Matthauserklarung Matth. 23, 37—39

quod perierat, et salvare«, et mortuus est ))nonpro gente sola, sed ut dis- persos filios dei congregaret in unum«. <et> ludaeis quidem (qui erant filii illius Hierusalem quae erat deorsum) conminatus est, nolentibus congregari suh jnnnas suas, dicens : ecce nunc relinquetur vobis donius 5 vestra deserta. semper autem eis, qui noluerint congregari sub pinnas ipsius, conminari et dicere Christus videtur: ecce nunc relinquetur vobis domus vestra deserta, id est anima vestra et corpus. non solum enim corpus, sed etiam anima peccantium deserta relinquitur, et (sicut in deserto) vulpes foveas faciunt in eis et serpentes generatio vipera- 10 rum cubationes.

Dicit autem nolentibus congregari ad eum : quoniam non me vide- bitis amodo donec dicatis: benedictus qui venit in nomine domini.

et nec ludaei tunc Christum Vgl. /7 270, 5An.: et ya^ xat w^j^r/ viderunt, nec enim visus est eis rialv dyioK; /LiErd ri]v dvdaraaiv, 15 resurgens a mortuis sicut prius, dXl' ovxl rolg djiiaroig 'lovdatoig. sed iudicio et gratia patribus tantummodo dignis.

et donec intellegentes desertionem propriam dixerint paenitentes: benedictus qui veriit in nomine domini, non videbunt fihum dei nec

20 videbunt verbum eius nec considerabunt pulchritudinem sapientiae dei. sed et si ex nobis voluerit ahquis congregari sub pinnis Christi sed operibus mahs recusaverit congregari sub finnis eius, iam non videbit verbum dei, maxime ex tempore illo ex quo congregantem illum per singulos dies refugit actu magis quam | corpore. et tamdiu non 850

25 videbit pulchritudinem verbi, id est ipsum Christum, donec con- versus et paenitens a proposito malo dicat: benedictus qui venit in nomine domini. tunc enim verbum dei benedictum et benedicta sapientia dei veniens venit in nomine dei et patris super cor hominis, quando fuerit quis conversus ad eum.

1 Joh. 11, 52 - 8 Vgl. Matth. 8, 20 - 9 Vgl. Matth. 23, 33 - 18ff Vgl. Hieron. in Matth. 192 C: nisi paenitentiam egeritis et confessi fueritis ipsum esse me, de qito prophetae cecinerunt, filium omnipotentis patris, meam faciem non videbitis - 28 f Vgl. II. Cor. 3, 15. 16

2 <et> Kl 3 est y* et L 4. 5. 21 pinnas usw. G^ pennas usw. G<= B L 5 noluerint x* nohierunt /a | pennis L 6 nunc < L 9 faciunt in eis foveas L 21 vohierit q noluerit x 21. 22 pennis B L pinnas G 25 ipsum X <i/n 28 dei et B L dni et R dei G 29 eum y* deum L

Matth. 24, 1. 2 Comm. ser. 28. 29 55

29. Et egressiis lesus de templo ibat; et accesserunt ad eum discipuli eius, ut ostenderent ei structuras templi. lesus autem respondens dixit eis : videtis haec omnia ? amen dico vobis, non relinquetur hic lapis super lapidem qui non destruatur (24, 1. 2). 5 Postquam oinnia quae super Hierusalem ventura fuerant Christus

praedixit, exiit de templo qui conservaverat templum, ne caderet, donec fuit in eo. quamdiu enim fuit verbum apud ludaeos, non auferens regnum dei ab eis. tamdiu stetit, et incolumes fuerunt res ludaeorum. postquam vero, secundum verbum ipsius quod dixerat:

10 ).auferetur a vobis regnum dei et dabitur genti facienti fructum suum», abstulit regnum dei et gentibus dedit, tunc et lesus et regnum dei facti sunt apud gentes. unde nunc nec lesus nec regnum dei apud ludaeos habetur, quia relicti sunt «sicut tabernaculum in vinea, et sicut casula in cucumerario, et sicut civitas quae expugnaturu, propter

15 facinus quod commiserunt in Christum.

Et unusquisque suscipiens verbum dei, templum est dei, ut recte dicatur ad eum : ))Nescitis quia tempkim dei estis et spiritus dei habitat in vobis ?« unusquisque ergo cum sit templum sanctum dei propter spiritum dei inhabitantem in se, si peccaverit ipse. fit causa suae

20 desertionis, ut egrediatur Christus ab eo. ut qui fuerat ante templum filii dei postmodum sit domus deserta, ut non relinquatur in eo lapis super lapidem ex omnibus dogmatibus et bonae vitae aedificationibus qui non destruatur. propter quod recordantes historiam desertionis Hierusalem, prospicere nobis debemus. ut ne egrediatur Christus ex

25 templo (quod est ex nobis), ut aedificationes templi nostri incolumes sint lapidibus et donis adornatae, ut qui viderint aedificationes quae sunt in nobis dicant mirantes: «vide quales lapides et quales stru- cturae<c. illud autem dignum est pervidere, quomodo, quantum ad textum, sic loquuntur discipuli ad lesum, et ostendunt ei structuras

30 lapidum, quasi qui numquam viderit ipsum temphim sed aliunde in primis peregrinus advenerit. ad hoc ita est respondendum : quoniam

6ff Vgl. n 270, 10 - 10 Matth. 21, 43 - 13 Jes. 1, 8 - 17 I. Cor. 3, 16 - 19 Vgl. Rom. 8, 9 - 20f Vgl. I. Cor. 3, 16-21; Matth. 23, 3S - 21 ff Vgl. Hieron. in Matth. 192 D - 27 Mare. 13. 1

1 Et] XXVIII Secundum Math'. In illo tempore L 4 destruatur] + Omelia Origenis de eadem lectione L 8. 25 incolomes G 9 vero]

ergo L 17 spiritus] christus R G 18 sanctum <C G 20 ante]

antea B L 23 qui ?. quod x 24 exj de B 31 advenerat G

56 Origenes, Matthauserklarung Matth. 24, 1. 2

prophetans siiperius ruinam ipsius futuram Christus et desertionem sic conminatus est : wecce nunc relinquetur vobis domus vestra desertacc, audientes discipuli mirati sunt talem et tantam templi structuram ad nihilum redigendam. propterea dicunt ad lesum (sicut alter mani- 5 festius dicit evangelista) : wmagister, vides quales lapides et quales structuraew, videlicet ut flecterent eum ad misericordiam loci illius, ne faceret quod facere fuerat conminatus.

30. Et haec corporahter dicta sint, morahter autem hoc modo: cum sit humanae naturae admirabilis constructio facta, videlicet

10 templum dei et verbi eius, discipuli ceterique sancti (non solum tunc, sed etiam modo miranda opera dei erga figmentum humanum con- fitentes) ante conspectum Christi intercedunt et provocant Christum, ut ne deserat genus humanum propter peccata ipsorum, sed magis moveant eum ad indulgentiam opera eius miranda quam ad iracun-

15 diam iniquitates eorum. aliter: sicut illud templum non in semel est dirutum sed paulatim tempore procedenti, ita et omnis homo, qui suscipit in se verbum dei, tempkim est, et si quidem post peccatum non ad plenum decidit a verbo dei, sed adhuc salvat ex parte vestigia fidei et religionis in se mandatorum dei, templum est ex parte destruc-

20 tum et ex parte consistens. qui autem postquam peccaverit curam sui non habet, sed semper a fide decurrit et a vita, quae est secundum evangelium, paulatim minuitur, donec ad plenum recedat »a deo viventi((, hic est temphim, in quo non relinquetur lapis dogmatis supra lapidem mandatorum dei, qui non destruatur. nos ergo prospicere

25 nobis debemus, ut omnis aedificatio pietatis in nobis integra perse- veret, ut et lapidibus salutarium dogmatum adornati et donis bono- rum operum decorati capiamus in nobis dei virtutem et gloriam et Christum, qui est verbum et sapientia dei.

31. Et tertiam expositionem introduoit quis huiusmodi: quoniam 30 templum erat dei aedificatum conpositione sermonum significantium,

omnis scriptura veteris testamenti secundum historiam videhcet con- structa. quam qui construxerunt. Moyses vel prophetae, circum- positione litterarum et ordinatione dictorum, aedificaverunt omnibus admirandam propter pulchritudinem lapidum, id est electorum dic- 35 torum et donis sensuum laudandorum. hanc discipuli ostendunt lesu

2 Matth. 23, 38 - o Marc. 13, 1 - 10 Vgl. I. Cor. 3, 16 - 22 Vgl. Hebr. 3, 12 - 28 Vgl. I. Cor. 1, 24 - 29ff Vgl. Hamack TU. 42, 4, 24

2 est < R G 7 facere x* <; g 8 autem < L

Matth. 24, 3 Comm. ser. 29. 30. 31. 32 57

suscipientes omnes scripturas; ad quos Christus respondet dicens destruendam esse a verbo hane corporalem et primam aedificationem, ut aedificetur divinius et mysterialius templum scripturae alterius. templum autem esse scripturam exposuit aliquis ante nos. et quo- 5 niam )>qui adversatur et extoUitur supra omne quod dicitur deus", qui sedet in templo dei Antichristus, falsus est sermo qui in scripturis habetur, qui simulat veritatem proferens testimonia impiorum dog- matum de scripturis, placari aliunde nolentibus, et ipse est «qui ad- versaturcc et super cathedram scripturarum et super aedificationem

10 earum sedet «ostendens se quasi sitdeus«. | et semper est videresermo- 851 nes haeresium Antichristos in templo scripturarum sedentes et ex ipsis volentes eos placare qui audiunt, tamquam unusquisque eorum ipse sit deus verbum in scripturis.

32. Sedente autem ipso super montem Oliveti accesserunt ad eum

15 discijmli eius secreto dicentes: dic nobis quando haec erunt, et quod signum adventus tui et consummationis saeculi (24, 3).

wEgressus de templo lesus», postquam dixit de eo, venit in montem Oliveti et ibi sedebat cum discipulis suis. puto autem mysterium esse montem Oliveti ecclesiae quae ex gentibus est, in qua sunt plantatae

20 olivae, quarum singulae possunt dicere: wego autem sicut oliva fructi- fera in domo deiu. forsitan autem et in hoc Olivarum monte radices sunt bonae olivae, rami autem inserti sunt oleastri in loco ramorum, qui ex »infidelitate praecisi sunt». agricola autem in monte residens Oliveti verbum est dei in ecclesia confirmatum, Christus, qui semper

25 oleastri ramos inserit in bonam olivam patrum Moysi et ceterorum prophetarum, ut accipientes pinguedinem a sanctis prophetis (perhoc quod sensum eorum caute intellegunt, et suscipiunt et Christum qui prophetatur ab illis) offerant fructum abundantem et pinguiorem, prioribus videlicet olivis propter maledictionem quae erat in lege

30 decussis, ut non possint esse in usu.

Post hoc considerandum est illud, quoniam accedentium disci- pulorum ad lesum quidam quidem secrete accedunt ad eum, maiorem

4ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 - 5. 8 II. Thess. 2, 4 - 6 Vgl. I. Joh. 2, 18 - 9f Vgl.Matth. 23, 2 - llff Vgl.HamackTU. 42, 4, 55 - 17 Matth. 24, 1-20 Psal. 51, 10 - 22ff Vgl. Rom. 11, 16-20

1 respondet Christus B Christus respondit G L 2 aeditionem G

4 scripturarum B | ahquis] quidem /i < L 9 cathedra G* cathe-

dras G^-'- B 15 eius < B 23 ex x* Pasch < o 27 et^ < B 28 offe- rant q offerunt x 30 decussis q decursis x

58 Origenes, Matthauserklarung- Matth. 24, 3

in hoc ipso habentes fiduciam apud ipsum quasi domestici eius (sicut cum interrogarent eum de sokitione parabolarum), quidam autem non secrete sed in commune eum interrogabant. observa adhuc diffe- rentiam istorum, quoniam interdum quidem Pharisaei accedunt, sive 5 temptantes sive quolibet modo interrogantes, interdum autem alii discere cupientes, tamen numquam secrete accedunt ex multitudine. et forsitan usque nunc qui praecipuam susceperunt vitam et propter hoc habent fiduciam ante Christum, aliquid amplius habentes quam illi qui ex fide communi accedunt ad lesum, dicunt ad eum: dic

10 nobis quando haec erunfi haec quae ? quod ait: mon stabit hic lapis super lapidem qui non destruatur«. et non sokim hoc discere volunt, sed etiani signum adventu^ Christi et consummationis saeculi; et duo petunt ab eo, signum adventus ipsius et consummationis saeculi. est ergo in multis quidem creditus adventus filii dei et consummationis

15 saeculi, praecipue tamen in eis qui elegantiorem vitam sectantur.

Est et aliter videre duplicem Christi adventum, id est adventum verbi in animam. primum quidem rudes et tunc incipientes cognoscere Christum, quoniam non possunt videre luciditatem pulchritudinis, dicunt : »vidimus eum, et non habebat speciem neque decorem, sed

20 species eius inhonesta«. species autem inhonesta verbi stulta praedi- catio est de Christo, quando praedicamus Christum natum et cruci- fixum. secundus autem adventus est Christi in viris perfectis, de quibus dicit dispensator verbi ipsius: wsapientiam autem loquimur inter perfectosa. hi autem perfecti amatores facti sunt pulchritudinis

25 eius et rogant verbum, ut accingat se rationabilem gladium suum et circumponat eum sujDcr mysterium nativitatis carnalis, quae appel- lata est mysterialiter femur. huiusmodi enim discipuli laudant pul- chritudinem et decus verbi, et huic secundo adventui iuncta est con- summatio saeculi in viro ad perfectionem venienti et dicenti: «mihi

30autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri lesu Christi, per

1. 8 Vgl. I. Joh. 3, 21; 5, 14? Eph. 2, 19 — 4 Vgl. Matth. 22, 34f - 10 Matth. 24, 2 — 12 ff Vgl. 77 271, 3 An.: 8vo ds sQcor&ai, jtsqi re rfjg rov vaov xaraoxaq^fjg xal ri]g avrov naQovalag — 19 Jes. 53, 2f — 20 Vgl. I. Cor. 1, 21 - 21 Vgl. I. Cor. 2, 2 - 22 Vgl. Eph. 4, 13 - 23 I. Cor. 2, 6 - 25 Vgl. Psal. 44, 4* — 26 f Vgl. Orig. Sel. in Psal. 44, 4: fiijjiors 6 /nrjQog avf.i(io}.6v sari ysvsasmg - 27 f Vgl. Psal. 44, 4'^ — 28 f Vgl. Eph. 4, 13 - 29 Gal. 6, 14

10 haec erunt ? haec quae ? y* (Pasch) erunt haec ? quae ? L 22 est •< L 20 eam G* 27 femor G» (so meist) 30 crucem G

Matth. 24, 4. 5 Comm. ser. 32. 33 59

quem mihi mundiis crucifixus est et ego mundo«. si enim mundus crucifixus est iustis, quibus «mundus crucifixus est«, facta est eis etiam consummatio mundi. necessarie ergo qui liabent fiduciam acce- dendi secrete ad Christum, volunt discere signum adventus Christi et 5 consummationis saeculi, ut prodificati ex eo, quod didicerunt adven- tum Christi et consummationem, praebeant se dignos videre secun- dum adventum ipsius et secundum quod tradidimus saeculi consum- mationem.

33. Et respondens lesus dixit eis: videte ne quis vos seducat. multi

10 enim venient in nomine meo dicentes, quod ego sum Christus, et multos sediicent (24. 4. 5).

Qui simpliciter intellegunt, arbitrantur quod hoc solum haec verba significant, quoniam multi erant venturi Christos se adserentes, ha- bentes in se etiam quasdam virtutes mirandas et verba quibus pro-

15 vocent multos ad credendum, qui dignos se seductione praebuerint. lohannes autem in epistola sua dicit : «et sicut audistis quoniam Anti- christus veniet, nunc Antichristi multi f acti sunt ; unde scimus quoniam novissima hora est". docet his verbis omne verbum, quod a veritate extraneum est et adserit se verbum esse dei, Antichristum esse ; sic enim

20 possibile est intellegere quod ait : «et nunc Antichristi multi facti sunt«, cum unum sit quod est verum. sicut autem manifestat historia lectio- num, non multi fuerunt homines in tempore apostolorum qui Christos se esse dixerunt, nisi forte Dositheus Samareus unde et Dositheani dicuntur, et Simon de quo referunt Actus, qui se virtutem esse dei

3f Vgl. n 271, 2 An.: (oq Tiegt roiovrcov fie?.?.ovreg eQcordv idiq erroiijaavro rfp> iQ(6rr]aiv. — 161. Joh. 2, 18; vgl. Hieron. in Matth, 193 — 20 I. Joh. 2, 18 — 21 Vgl. HarnackTU. 42, 4, 89 („Josephus ?") - 23 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 76 — 23ff Vgl. 77 271, 5 An.: doat&eo; ya.Q ZafiaQeirrjg (ov ei:iev iavrov rov VTio Mcoaecog dvaxrjovx&evra 7iQoq>^rrjv ofioicog xai Uificov ZafiaQeirrjg (ov e?.eyev iavrov rf]v fieydh]v rov ■&eov dvvafuv. Vgl. Orig. tom. XIII, 27 in Joh. (IV, 251, 15): ovr(og dno Safiaoeoiv Aoai&eog ri; dvaardg ecpaaxev iavrov elvai rov 7iQoe(pr]revfievov yQiarov, d(p' oS SevQO fiey^Qi eiaiv oi Aoai&eifvoi xr?..; hom. XXV in Luc. (IX, 162, 2f ) - 24ff Vgl. Hieron. in Matth. 193 A: quorum unus est Simon Samaritanus, quem in actis apostolorum legimus, qui se magnam dei dicebat esse virtutem. — Act. 8, 9ff

1 quem x* quam fi 2 eis] ei G L 4 volunt x* si volimt /t 5 f ut — consum- mationem y* < L 10 quod < B 13 significent B 15 seductione se L | prae- buerunt B 17 nunc] nunc autem R Pa.sch et nunc A 19 dei antichristum esse y* (Pasch) < L 21 verumestB 23 et < B 24 actus + apostolorum L (Pasch)

60 Origenes, Matthauserklarung Matth. 24, 4. 5

inagnam pronuntiabat. praeter hos neque ante neque postmodum fuerunt, quantum ad scientiam meam.

Sed onmis sermo, qui profitetur expositionem scripturarum et fidem earum non autem habet veritatem, iuste Antichristus esse in- 5 tellegendus est, veniens in nomine Christi et dicens quod ego sum Christus, mentiens et minime potens ostendere veritatis formam in se. et quoniam eis qui discutiunt verba scripturae, uti inveniant sensum eius, frequenter occurrunt quidam intellectus quasi veri cum non I sint veri, aliquando autem trahuntur et ab aliis verisimilibus 852

10 coloratis sermonibus, ut non facile inveniatur qui verus est sensus, priusquam adversus mendaces aestimationes inventus fuerit verior sensus et firmior, propterea puto, quod Christus ad interrogationem discipulorum suorum dicentium : «quando haec erunt ? et quod signum adventus tui et consummationis saeculi ?« ita respondit : videte ne

15 quis vos seducat. multi enim venient in nomine meo dicentes: ego sum Christus et multos seducent. vere enim qui inplet illud mandatum quod ait: «estote prudentes nummularii«, et illud quod ait: ))omnia probate, quod bonum est tenete; ab omni specie mala abstinete vos«, multos videbit seduci a falsis intellectibus et verbis profitentibus

20 esse se Christum dei verbum. et utinam soli qui extra ecclesiam sunt seducerentur : facile erat cavere seductionem. nunc autem ipsi qui profitentur se ecclesiasticos, de necessariis quibusque capitulis fallun- tur et seducuntur, sicut ipsa dissensio eorum testimonium est, quo- niam et qui intus sunt seducuntur.

25 Sed consequenter, quemadmodum solet esse in errantibus vias

has corporales differentia erroris, et quidam quidem etiam contra ipsam publicam viam quae quaeritur vadunt errantes, alii autem modicum aliquid de semita recta declinant ut sint revocabiles, et multae sunt errantium differentiae — hoc modo videmus

30 etiam eos qui a veritate aberrant. et Marciones quidem et Basi- lides, et Valentiniani et Apelliani et Ophitae multum a proposita

16ff Vgl. Orig. tom. XIX, 7 in Joh. (IV, 307, 4ff) - 17 Vgl. TU. V, 4 Logion 43 = Kleine Texte IP AgraphonNr.1, 12 - I. Thess. 5, 21f - 21ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 73 - 27 Vgl. Matth. 7, 13f - 30 Vgl. Jac. 5, 19 -

30 ff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 71. 73

9 trahuntur Benz traduntur x 10 coloratis x* colorati o 11 verior] purior B 17 illum G 19 falsis Diehl, vgl. S. 61, 13 multis x 21 facile + enim B 30 eos] nos L | BasiHdes] Phiral oder 1. Basihdiani ? Kl

31 et apelliani B (et app. L) << G

Matth. 24, 4. 5 Comra. ser. 33 6X

crrant via, qui onmino contraria sapiunt veritati. quidam autem de publicis quidem et raanifestis capitulis non dissentiunt, utputa de uno deo qui legem et evangelium dedit, aut de Christo lesu primo- genito universae creaturae, qui in fine saeculi secundum praedicationes 5 prophetarum «venit in mundumcc et suscepit in se veram humanae carnis naturam, ut etiam nativitatem subiret ex virgine, et mortem crucis suscepit et surrexit a mortuis et deificavit quam susceperat humanam naturam. adhuc autem et de spiritu sancto, quoniam ille ipse fuit in patriarchis et prophetis, qui postea in apostolis datus

10 est, et de resurrectione mortuorum sicut evangelium docet certissime credunt, et omnia quEiecumque feruntur in ecclesiis. de aliis autem non paucis, tamen modicis nova proponunt dogmata, et ipsi utique sunt ex illis qui seducuntur a falsis intellectibus et verbis venientibus in nomine Christi, qui est verbum et veritas. et malum quidem est in-

15 venire aliquem secundum mores vitae errantem, multo autem peius arbitror esse in dogmatibus aberrare et non secundum verissimam regulam scripturarum sentire. quoniam si in peccatis moralibus puniendi sumus. amplius propter dogmata falsa peccantes. si enim sufficeret conversatio morum bonorum hominibus ad salutem, quo-

20 modo apud gentes philosophi aut apud haereticos multi continenter viventes nequaquam salvantur, quasi obscurante et sordidante con- versationem eorum dogmatis falsitate ?

Arbitror autem quoniam generalem munditiam, quae est non sokim in actibus sed etiam in scientia, volens ostendere sermo in

25 Psalmo vicesimo tertio dicit: »quis ascendet in montem domini, aut quis stabit in loco sancto eius ? innocens manibus et puro corde", in Proverbiis autem : «quis gloriabitur castum se habere cor ? aut quis confidat mundum se esse a peccatis ?« mundum ergo corde et castum corde non alium arbitror esse, nisi eum qui ab omni dogmate falso

30 mundum et castum possidet cor; sic et innocentem manibus et mundum a peccatis eum aestimo esse, qui in actibus vitae suae inreprehensibilis est. sciendum est autem, quoniam (quantum ad veri

3 Col. 1, 15 - 5 Joh. 3, 19 - 10 Vgl. Matth. 22, 30f - 18ff Vgl. Orig. hom. V, 14 in Jer. (III, 43, 31) aoxpoovtXovaiv ol aTto rmv aloeaecov xt?.. u. o. Vgl. HamackTU. 42, 4, 63 - 25 ff Psal. 23, 3f - 27 Prov. 20, 9 - 2S Vgl. Matth. 5, 8 - 30 ff Vgl. Psal. 23, 3f.; Prov. 20. 9 - 32ff Dagegen Orig. Sel. inPsal. 23, 4 : dA7.' eTcei rive; to.; ftev ngd^ei; eyovat y.a&aod;, ovx elai de xadaooi rfj xaodia y.T?..

8/9 ipse ille L 17 si y* sieut L | moralibus x* mortalibus q

25 ascendit G"^ 26 puro] mundo L

62 Origenes, Matthauserklamng Matth. 24, 4. 5

tatem) inj)ossibile est esse aliquem innocentem manibiis et mun- dum a peccatis, ut non sit purus corde et castus a dogmatibus falsis ; sicut e contia inpossibile est mundum quidem et castum esse corde a dogmatibus falsis, ut non sit innocens »manibus« et mundus 5 a peccatis. haec enim alterutrum se sequuntur et non separantur ab invicem, sermo mundus in anima et vita inreprehensibilis. abun- dantius autem de capitulo isto tractavimus, docentes nos ipsos se- cundum ea quae visa sunt nobis in loco, ut custodiamus nos ab omni errore falsorum dogmatum, sive de manifestis et principalibus capi-

10 tulis sive de his quae videntur minora, ut audiamus qui dixit : nion declinabitis ad dexteram aut sinistram«, ab eo qui dixit: «ego sum via«, nec seducamur, sed vigiiemus ne quis nos fallat eorum, qui ve- niunt in nomine Christi dicentes: ego sum Christus, ego sum veritas et sapientia et lumen verum.

15 Puto autem quia non solum est sermo Christus et simulatus sermo

Antichristus, veritas Christus et simulata veritas Antichristus, sa- pientia Christus et simulata sapientia Antichristus (fallens amatores sapientiae dei et veritatis, quae omnia pertinent ad fidei rationem), sed etiam in his virtutibus quibus conversamur secundum deum, in-

20 venimus omnes virtutes esse Christum et omnes simulatas virtutes Antichristum, quoniam omnes species boni, quascumque habet Christus in se in veritate ad aedificationem hominum, omnes eas habet in se diabohis in specie ad seductionem sanctorum. si<c> enim Christus iustitia est, ))sunt« autem frequenter ))viae viri quae videntur

25 esse iustae, novissima autem earum respiciunt in profundum inferni«. quando ergo videtur iustitia, cum non sit iustitia vera, ea talis iustitia Antichristus est adversus iustitiam Christum. arbitror et castitatem esse Antichristum, quae est apud | haereticos in errorem mittens 853 homines, ne intellegant ecclesiasticam castitatem Christum. sic et

10 Deut. 5, 32 - 11 Joh. 14, 6-14 Vgl. Joh. 1, 9 - 15 Vgl. Joh. 1, 1 - 16 Vgl. Joh. 14, 6 - 16f Vgl. I. Cor. 1, 24 - 24 Prov. 16, 25 - 27ff Vgl. Orig. hom. VII, 3 in Ez. (VIII, 393, 10): est quaedam castitas diaboli; in I. Cor. 7, 18ff (Cramer Catenae V, 188, 29): vvv Se eariv evgsiv xal /nox&rjQg. TToo&EGei dyd/uovq- ol yovv rov MaQxkovoz daxovai xai avroi rr/v dyafilav xai rrp> xa&agorrjra, d?.?.' ov/ ojg oi ixx?.i]aiaarixoi. Dazu Harnack TU. 42, 4, 55. 63 f

3 sic y 11 declinabis B L | ad] neque ad G 12 vos B 15 et

simulatus Koe et est y est et L 18 1. <et> quae Kl 19 conservamur L 23 sic Kl vgl. Z. 29 si x 26 ea] et B

Matth. 24, 4. 5 Comm. ser. 33 63

misericordia cst Antichristus contra misericordiani Christuni <in eis>, qui faciunt eleemosynas,sed non propter iustitiam dei. est etpatientia Antichristus in eis, qui videntur quidem pati pro Christianitate et Musque ad effusionem sanguinis concertantesu, videlicet ne videantur 5 denegare Christianitatem ; iniquitatem autem )iin excelsum« in ipsa etiam effusione sanguinis sui loquuntur, et ponunt »in caelo os suumcc est et virtus Antichristus seducens ignorantes, quoniam multi dicturi sunt Christo in illa die: «domine, in nomine tuo daemonia eiecimus, et virtutes multas fecimus", ad quos respondebit: ))discedite a me,

10 omnes qui operamini iniquitatem, numquam vos novi». si enim num- quam eos Christus cognovit, virtutes autem se fecisse gloriantur in nomine Christi, non erant virtutes illae a Christo qui non noverat illos, sed ab eo, qui ))transfigurat se» non soluni ))in angelum lucis« sed etiam in ipsum Christum. opus est ergo nobis deo auxiliatore et ipso Christo

15 vivente in nobis, ut adapertis oculis nostris videamus, ne quis nos

seducat vel sermo vel virtus, vel ab intus vel a foris, promittens se

esse Christum, cum sit inimicus eius ceterarumcpie virtutum ipsius.

Considera etiam illud, quod multi veniunt in nuUo alio nisi in

nomine meo; solum enim nomen Christi Antichristus suscipit, neo

20 opera facit nec verba veritatis eius docet nec sapientiam eius ostendit in se. et quemadmodum (secundum quosdam) Barabbas dicebatur et lesus, sed latro erat nihil habens Jesu praeter nomen, sic multos aestimo Christos sed nomine tantum. nota autem quoniam nusquam invenitur dominus in scripturis hoc ipso sermone utens et dicens:

25 ego sum Christus, ut ne simile aliquid dicat multis venturis in nomine eius atque dicentibus: ego sum Christus. sufficiebant enim ei ad credentium fidem (quoniam ipse est Christus) opera dei, quae solus poterat facere Christus, et sermo quem docebat et virtus, super mille voces clamantes : ego sum Christus. sic autem numquam mani-

30 feste dixit : ego sum, sed per opera dixit et per doctrinam pietatis, ut ipse dicat ad Petrum, quasi qui numquam ab eo audisset didicisset

4 Vgl. Hamack TU. 42, 4, 64 - Vgl. Hebr. 12, 4 - oH Psal. 72, 8f -

SMatth. 7, 22 - 9 Matth. 7, 23 - 13 Vgl. II. Cor. 11, 14 - 1-lf Vgl.

Hebr. 13, 6 - Vgl. Gal. 2, 20 - 21 Vgl. Matth. 27, 16 - 27 Vgl. Joh. 5, 36.

1 <in eis> Kl vgl. Z. 3 9 et — fecimus] < G 10 novi vos B

15 apertis L 18 venient Pasch 21 barabas G L^ barabbas L» barrabbas B 26 sufficiebant fi sufficiebat x (Pasch) 28f 1. virtus — clamans (vgl. Pasch) oder virtutes — clamantes ? Kl

64 Origenes, Matthauserklarung' Matth. 24, 6

autem a patre, quia ipse erat )Chi'istus filius dei vivicc «beatus es, SimonBariona, quia non caro et sanguis revelavit tibi, sed pater meus qui est in caelis«. si enim ipse in corpore constitutus manifeste dixisset ad euni: ego sum Christus, caro ei revelasse videbatur non tantum 5 pater. propterea sufficit ad seductionem Antichristorum hoc solum quod dicunt : ego sum Christus. quod numquam Christus legitur dixisse, et multi sunt qui seducuntur; «lata est enim porta et spatiosa via quae ducit ad perditionem, et multi intrant per eama; pauci autem qui inveniunt eani viam «quae ducit ad vitam«.

10 34. Audietis autem proelia et auditiones proelioru7n; videte ne

terreamini, oportet enim haec fieri, sed nondum est finis (24, 6).

Lucas autem hoc modo: vcum audieritis proelia et seditiones, ne terreamini; oportet enim primum haec fieri, sed non statim finis«. in eis duo proponit, unum quidem ita: audietis proelia, alterum autem:

15 atiditiones proeliorum. et primuni quidem videamus secundum sim- plicem traditionem, secundum quod multi intellegunt, quid distant auditiones proeliorum a proeliis. pone mihi proelia esse, ubi civitates super civitates insurgunt aut gentes gentibus, ut alter alterius <rem> tollat vel fortior interficiat fortem. quid ergo post proelia auditiones

20 significent proeliorum ? maxime quia non est dictum : videbitis proelia et audietis de proeliis, sed utrimque posuit audietis; id est et proelia audietis et proeliorum auditiones audietis. et ponamus audire quidem proelia esse, quando filii pacis a proeliis custodiunt oculos suos mundos ut non videant maligna; et (quoniam non possunt aspicere

25 super labores et dolores) audiunt de proeliis, qualis civitas pugnet adversus qua<le>m civitatem aut qualis gens a quali expugnetur gente. quid autem erit extra hoc alterum audire jyroelia, et audire auditiones proeliorum ? vide ergo si potes (quantum ad simplicitatem verbi dico) talem differentiam dare: non est idipsum longe positum <a> proelio

30 audire, quia proelium est, et iuxta proelium esse et ipsas proeliantium voces audire. habet ergo utrumque suam significationem. et forte

1 Matth. 16, 16. 17 - 7 Matth. 7, 13. 14 - 12 Luc. 21, 9 - 23 Vgl. Luc. 10, 6-24 Vgl. Jes. 33, 15

2 caro et sanguis non B 6 aiimt B 9 inveniunt x* inveniant Q 10 Audietis] XXVIIII secundum math. In illo tempore dixit ihs discipuHs suis: Audietis L 12 proelia] bella B 13 f oportet — eis] Omelia Origenis de eadem lectione L | primvmi < B | nonduni B 18 rem /t < x 21 utrim- que Q utrumque x* 26 qualem q quam x | expugnetur [x expugnatur x 29 positum a proeHo Kl (vgl. S. 65, 4) positum proeHum y ~ L

Matth. 24, 6 Comm. ser. 33. 34. 35 65

qui quideni audit ipsas voces, quae fiunt in proeliis, audit 2>roe/«a ; qui autem de proeliis longe gestis audit, auditicmes audit proeliorum, nec enim ipsa proelia audit. cum sint autem sermones ambigui, potest quis ex diverso dicere, quoniam qui longe quidem est a proeliis, audit 5 de illis; qui autem est iuxta proelia, audit ipsorum jyroeliorum audi- tiones. in utroque ergo videtur esse aliquis differentiae intellectus. 35. Ascende nunc ad moralem intellectum et spiritalem. si quo modo possis aliquem sensum de eminentia scientiae Christi et de sub- tilitate evangelistarum dignum invenire, ut non deponas evangelicae

10 sapientiae dignitatem, vide ergo si recordantes ea, quae superius tradita sunt de eo quod ait: )>multi venient in nomine meo dicentes: ego sum Christus, et multos seducent", possumus secundum eorum consequentiam etiam ista interpretari. omnis igitur qui perfectus est et videt in animam suam gloriosum adventum verbi, quod con-

15 rumpit et consummat mundum et crucifigit eum viro iusto, ut morian- tur ei omnes res mundiales, et qui exercitatos liabet sensus ad capien- dum, necesse est ut quaerens et discutiens in multa incurrat dogma- tum proelia. audiet etiam multos profitentes veritatem | et diversas 854 de ea traditiones, ut sicut bonus miles verbi invulnerabilis animo

20 maneat ab omnibus profitentibus veritatem, non autem videntibus eam neque manifestantibus sed contraria veritatis quasi veritatem pronuntiantil)us, et dignus efficiatur suscipere in animam suam glorio- sum Christi adventum, secundum quod est deus verbum, quod fuit »in principio apud deum«, quod solet venire ad eos qui, postquam

25 cognoverint )Christum secundum carnem' et susceperint verbum quod ))factum est caro«, tantum ascendunt prae multis, ut possint capere non qualemcumque gloriam, sed «gloriam quasi unici a patrecc

Et forsitan in diversis gloriis verbum dei apparet, secundum virtutem imiuscuiusque animae videntis, secundum quod se capacem

30 anima unaquaeque praebuerit. ei ergo qui perfectus est et ad con- summationem saeculi pervenit. quantum ad se, tale apparet verbum, ut qui viderit eum dicat: )vidimus gloriam eius, gloriam quasi unici a patre, plenum gratia et veritate«. ergo si quis dignus habendus est ut tale suscipiat verbum et videat, necesse habet ante huiusmodi

15 Vgl. Gal. 6, 14 - 16 Vgl. Hebr, 5, 14 - 23 Vgl. Joh. 1, 2 - 25 Vgl. II. Cor. 5, 16 - 26f. 32 Vgl. Joh. 1. 14

4 ex] et ex B | a proeliis y Pasch amplius L 5 proeha] proeliis G 16 constimmit B 28 in x* a o 33 gratia] gloria G gloriae L

Origenes XI 5

66 Origenes, Matthauserklarung Matth. 24, 6

visionem verbi audire in anima sua proelia; per alios autem, qui quasi veritatem adserunt quidquid illis fuerit visum, proeliorum auditiones. et bene salvator proficiscentibus ad perfectum discipulis, postquam haec locutus est de proeliis, superaddidit : videte, et non dixit: audite, 5 hortans eos sollicitos esse, ut oculis animae possint videre (postquam audierint jjroelia et aiiditiones proeliorum) singulorum quae audiun- tur naturam et videntes eam non terreantur: quoniam talia intelligi- bilia 'proelia solent in diversis persuasionibus occurrere hominibus iustis et conturbare et commovere animas eorum ad dubitandum, ne

10 forte vera sint quae verisimilia esse videntur cum sint falsa, aut certe vel ad credendum eis perfecte quasi veris.

Quotquot ergo proficiscuntur ad perfectionem quae est in Christo et ad conversationem caelestis ecclesiae, cum audierint proelia haere- sium, quae adversus veram fidem et adversus seipsos invicem proelian-

15 tur, et audierint auditiones proeliorum «philosophiae et vanae seduc- tionis secundum traditionem hominum, secundum elementa huius mundi, et non secundum Christum«, exercitantes seipsos in his quae dicuntur, quaerunt et cogitant mandatum Christi dicentis: videte, et vident quidem quae dicuntur, videntes autem cum verisimilitudine

20 mendacia non seducuntur, sed sperant sine vulnere talium proelio- rum gloriosum adventum videre Christi, qui est verbum ; maxime si audientes secundum Christi mandatum proelia et auditiones proelio- rmn nullam perturbationem animae patiantur, sed sub pace dei pro- tecti quae custodit "corda et sensus« dignorum, non fuerint territi. si quis

25 autem audiens proelia et auditiones proeliorum, secundum quod ex- posuimus, non fuerit sollicitus ad videndum ea, quae dicuntur in di- versis verisimilitudinibus, et quia non fuit sollicitus ad videndum territus fuerit, non solum decipietur a multis venientibus in nomine Christi et dicentibus: ego sum Christus, verum etiam interficietur

30 ab huiusmodi gladiis insanabilia suscipiens vulnera, de quibus gladiis dictum est: «vuhierant gladii«, quorum vulnera )>sapientium linguae« solent sanare. hi autem qui perturbantur et, quia non sibi prospiciunt, in huiusmodi proelium cadunt, illi sunt qui in valle Sion vulnerantur

12ff Vgl. S. 72, 2ff und Harnack TU. 42, 4, 61 - 12f Vgl. Hebr. 6, 1; Col. 1, 28; Phil. 3, 20 - 15 Col. 2, 8 - 24 Vgl. Phil. 4, 7 - 24 ff Vgl. Hieron. in Jes. 311: non sunt interjecti et vulnerati gladio, sed voluntate propria ad haereticos transierunt etc. — 31 Prov. 12, 18

28 f in — dicentibus < G

Matth. 2-1, 6 Comm. Ber. 35 67

et moriuntur, de quibus dicit scriptura: wvulnerati tui non vulnerati gladio, nec niortui tui niortui in bello", de quibus nunc tantum signi- ficare nos oportet.

Sed non cuiuscumque hominis est se praeparare ad audiendum

5 jjroelia et auditiones proeliorum, ut audiens videat et non terreatur, sed viri perfecti in C-hristo, in carne quidem viventis non tamen se- cundum carneni militantis, cuius militiae arma non sunt carnalia, sed fortia deo et vaientia destruere munitiones et cogitationes ex- toUentium se adversus scientiam dei. nam secundum Salomonem

10 multas ))civitates munitas» haeresium, suasione verborum munitas, ))ascendit vir sapiens«, et ascendens ))destruxit munitionem in qua impii confidebant«. Paulus destruxit, qui paratus fuerat xad destruc- tionem civitatum munitaruni" adversantium veritati. qui talis est, postquam audierit proelia et auditiones proeliorum videns et quasi

15 sapiens ascendens super «civitates munitas« et destruens ))munitiones in quibus impii confidebant«, laudans deum et gratias agens deo (a quo didicit talia proelia proeliari, et servare mandatum quod ait: ))sanctificate bellum») clamat et dicit: ))benedictus dominus deus, qui docet manus meas in bellum, et digitos meos in proelium; miseri-

20 cordia mea et refugium meum«. et propter huiusmodi proelia dicitur de David ab uxore Nabal : ))proelia domini dominus meus pugnabit«. puto autem et mysteria esse talium proeliorum proelia, quae in scripturis leguntur; mysteria etiam esse destructionis proeliantium adversus veritatis congregationem maxime, quae leguntur in libro lesu Nave

25 de destructionibus civitatum et mysteria sunt omnium congregationum adversariarum virtutum.

Audientes ergo proelia et auditiones talium proeliorum, adtenda- mus quod ait : videte ne terreamini. et debemus scire quoniam oportet haec fieri expectanti adventum verbi, ut audiat proelia et auditiones

30 proeliorum, sed non statim ut audierit, mox erit finis. propter quod finem oportet expectare omnem hominem qui vult fieri salvus, quoniam ))qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit«. secun-

1 Jps. 22, 2 - 6 Vgl. Col. 1, 28 - 6ff. 12 f Vgl. II. Cor. 10, 2-5 - 10 ff. 15ff Prov. 21, 22 - 18 Jer. 6, 4 - Psal. 143, If - 21 I. Regn. 25, 28 - 24 Vgl. Jos. 10 - 32 Matth. 24, 13

1 scriptura dicit B 3 oportet nos L 4 e.st se x* esse q 10 munitas^ < L 14 et^ < B 16/17 a quo] et a quo G» 18 deus -f- meus BL 21 meus < L 31 salvus fieri B

68 Origenes, Matthauserklarung Matth. 24, 7. 8

dum Lucam autem si audierimus ^proelia et seditiones« ne conturbemur, proelia quidem, quae fiunt a | »scientia falsi nominisw et a sapientia 855 ))principum huius mundi«, seditiones autem non consentientium sibi invicem in conventu ecclesiae. diversas enim sententias de variis 5 negotiis manifeste audimus (maxime qui volumus proficisci ad per- fectionem quae est in Christo), non solum extra ecclesiam proelia, verum etiam in ecclesia intus seditiones : a quibus omnibus alieni fuerunt apostolorum discipuli, quorum omnium, sicut inActibus apostolorum est scriptum, ))erat cor et anima una«; confirmati enim erant »in

10 eodem sensu et in eadem scientia«. tamen nos, etsi audimus eiusmodi proelia et seditiones huiusmodi, non terreamur. «oportet enim primum«, antequam videamus perfectionem sapientiae, quae est in Christo, ))fieri haec ; sed non statim erit f inis« quem quaerimus. oportet enim nos stabiliri et confirmari in pace, ut sine terrore simus nec a seditionibus

15 conturbemur, ut post haec valeamus capere finem qui non est in auditione proeliorum neque in ijjsis seditionibus ; pacificus enim finis longe est ab omnibus istis.

36. Exsurget enim gens adversus gentem et regnum adversus regnum, et erunt fames et pestilentiae et terraemotus per loca ; haec enim omnia

20 initia sunt dolorum (24, 7. 8).

Marcus eadem, addit autem ))et turbelas«; Lucas similiter ipsa, addit autem ))terroresque de caelo et signa magna erunt et hiemes«. primum simplicia loci et corporaha exponamus. sicut enim aegrotant corpora ante mortem eorum, qui vim non extrinsecus patiuntur, et

25 quemadmodum in omnibus per infirmitatem fit via ad separandam animam a corpore suo, sic talis et tanta creatura mundi, cum corrumpi coef)erit, quasi initium habens et finem (quoniam ))quae videntur temporalia sunt«, et quia ))caelum €t terra transibuntw), necesse est ante corruptionem ut langueat, ut terra quidem frequentius terrae-

30 motibus conquassetur, aer autem vim quandam morbiferam conci- piens pestilens fiat, adhuc autem et vitalis virtus terrae repente de- ficiens offocet fructus et omnes naturas arborum deficiens generatrix earum virtus. his igitur accidentibus consequens est, ut et mobilis

1 Luc. 21, 9 - 2 Vgl. I. Tim. 6, 20 - Vgl. I. Cor. 2, 6 - 5 Vgl. Hebr. 6, 1 - 9 Act. 4, 32 - I. Cor. 1, 10 - 21 Vgl. Marc. 13, 8 - Luc. 21, 11 - 27 II. Cor. 4, 18 - 28 Matth. 24, 35

1 ne] non L 9 cor + unum B^ Pasch 10 audiverimus q 13 haec fieri ^ | enim nos] enim G nos B 18 adversus^] contra G 21 eadem -< G 33 virtus earum B | ut et] et B

Matth. 24, 7. 8 Comra. ser. 35. 36. 37 69

natiira. quasi totius mundi pars aliqua constituta necesse est ut con- patiatur universarum rerum mutationi: utputa, con.sueta escarum nutrimenta non resumens veniat ad defectum et corrumpatur. nam caeli ))peribunt'(, quoniam ))sicut vestimentum veterescent«, ))quidquid 5 autem veterescit et senescit, prope interitum est«. consequens est, ut et propter inopiam ciborum in avaritiam et bella homines exci- tentur adversus eos, qui non tantam patiuntur inopiam, et ut ex conparatione aliorum, qui in rebus necessariis sunt abundantium, fiant insurrectiones aliorum adversus alios, et gens pugnet adversus

10 gentem et regnum adversus regnum: possibile est autem cum alia in- digentia rerum etiam hominum bonum sensum habentium in- digentiam fieri, ut per hoc tranquilla et pacifica vita non inveniatur in multis, sed insurrectiones et lites et perturbationes fiant, inter- dum quidem propter avaritiam, interdum autem propter concupiscen-

15 tiam principatus, aliquando autem et propter gloriae vanae cupidi- tatem insanam, interdum autem et cupiditate vanae gloriae princi- pum, qui non sunt contenti proprio regno, sed volunt suum quidem extendere principatum et multas sibi subdere nationes.

37. Adhuc autem profundiorem dabit aliquis causam eorum, quae

20 ante consummationem mundi sunt eventura, maxime autem de proeliis. quoniam sicut adventus Christi in phu'imis gentibus divina virtute fecit pacem, secundum quod dicit propheta de illo : ))orietur in diebus eius iustitia, et abundantia pacis donec extoUatur luna«, et sic pax multiplicata est mundi propter incrementa ecclesiarum futura. ut ea

25 pax sahitis multorum fiat occasio, dum non coguntur exire ad bella et pugnare pro patriis sicut pridem fiebat, — sic consequens est et, cum propter abundantiam iniquitatis refriguerit ))caritas multorum«, et ideo dereliquerit illos deus et Christus eius, iterum fieri proelia, videlicet dum non prohibentur operationes seminatrices bellorum a

30 sanctitate, sed magis adhuc nutriuntur propter malitiam hominum supercrescentem, ut omnium accidentium malorum causa esse dican- tur, qui accesserunt quidem ad verbum, sed postea ))declinaverunt omnes et simul inutiles facti sunt« in mundialibus malis.

4 Psal, 101, 27 - Hcbr. 8, 13 - 22 Psal. 71,7 - 27 Vgl.Matth. 24, 12 - 32 Psal. 13, 3

1 est] 1. sit ? Diehl 4f veterascent usw. B^ 8 tahonim G | qui x* quae /n 9 fiant] ut fiant GL 10 autem] + ut B 10 f indigentia usw. o indifferentia usw. x 20 autem << B [ de] et B 25 pax x Pasch pars g

26 pridem BL Pasch fidem G | sic B L Pascli si G | et Kl ut x < p

70 Origenes, Matthauserkiarung Matth. 24, 7. 8

Nam quamdiu steterint sales terrae, ad quos dominus dixit : «vos estis sal terrae«, [et] omnia constant a salibus temperata; postquam autem infatuati fuerint ipsi sales, tunc (ut secundum scripturam dicamus) et ea quae saliebantur ab eis sicut insulsa infatuantur, cor- 5 rumpuntur et foetent et resolvuntur. adhuc autem et quamdiu steterit >>lux mundi((, omnia diriguntur a claro lumine dispensata; cum autem hoc ipsum lumen deminutum fuerit in animis hominum, dum propria et naturali esca non enutritur, tunc occupantibus omnia tenebris, cum in tristitia facta fuerint omnia et calamitatibus, fiet quasi con-

10 ventus super omnia adversariarum virtutum, dum non vetantur a sanctis et a Christo in eis, qui solebat eos vetare, sed quasi in tenebris sine aliqua prohibitione operabuntur in cordibus hominum, ut exci- tent gentem adversus gentem et reg7ium adversus regnum. si autem (quemadmodum et placet quibusdam) et fames et pestilentiae ab

15 huiusmodi operationibus fiunt et ab angelis satanae, similiter et fames et 'pestilentiae tunc invalescent ab advers<ari>is virtutibus, quando non fuerint sales terrae et lux mundi Christi discipuli, qui sunt principes | potestatis dei, destruentes in hominibus proelia quae 856 faciunt adversariae potestates, et omnia quae ex earum malitia se-

20 minantur.

Et aliquando quidem in Israel/awze* et pestilentiae fiebant propter peccata et siccitates, quas orationes sanctorum solvebant, Samuelis, Hieremiae ceterorumque similium. bene autem positum est: erunt fames et jiestileniiae et terraemotus per loca. nec enim in semel vult

25 deus humanum perdere genus, sed iudicans per partes paulatim in eo, dum fiunt fames et pestilentiae et terraemotus per loca, dat paeni- tentiae locum his qui ex modicis castigationibus emendantur et con- vertuntur ad deum. et quemadmodum incipientibus infirmari possi- bile est adferre medicinalia adiumenta. sic incipientibus fame et pesti-

30 lentiis et terraemotibus per loca possibile est quibusdam hominibus

1 Matth. 5, 13 - 6 Vgl. Matth. 5, 14 - 14 Vgl. Harnack TU. 42, 4, 25 - 17 Vgl. Matth. 5, 13f - 18 Vgl. Jos. 5, 14? - 22 Vgl. I. Regn. 12, 17?; Jer. 39, 24ff ? — 26 Vgl. Hebr. 12, 17 - 27 Vgl. II. Cor. 3, 16

1 steterunt B 2 [et] Kl 3 tunc y* < L 5 fetent x 16 ad-

versariis /< adversis x 17 non x* <; g 19 earum q eorura x 24 in

simvil B in semet L 25 perdere humanum L 28 infirmari R (G infir

[sic]) infirmitatibus BL 30 terre motus G

Matth. 24, 7. 8 Comm. ser. 37. 38 71

ad conversationem et fidem et sapientiam sanctorum purgatoria dare. si autem incipientibus huiusmodi malis non fuerit facta pia correctio, proficient ad peius fames et pestilenfiae et terraemotus, cum locum habuerit «abonunatio desolationisc, non contenta parte alia mundi : 5 veniet enini ut etiam »in loco sancto» consistat.

Tamen insurrectiones gentium stiper gentes et regnorum adversus regna etfames et pestilentiae et terraemotus per loca a.dsidue exsurgentes, initia esse dicuntur peiorum calamitatum, quas dominus appellavit dolores. si ergo tales erunt primitiae dolorum, qualia putas erunt

10 incrementa dolorum? qualis autem et finis erit generalium dolorum in universo mundo, ut non iam per partes sed universum exterminent mimdum ? tamen arbitror, quae sunt secutura, adversus impios fore tantummodo. ut in doloribus acutissimis et diutinis crucientur, donec deponant quae conceperunt et formaverunt semina peccatorum ab

15 operationibus contrariis. et Pharao Cfuidem, non bene facere cupiens, praecepit omne masculinum quodcumque fuerit natum Hebraeis, ut proiciatur in flumen; deus autem bonus quasi vere bonus occidit semina malorum quae receperunt. ut per multos labores et dolores ea deponant, quoniam conceperunt dolorem et j^epererunt iniquitateu-i.

20 et quid aliud decet deum, nisi ut occidat omnem iniquitatem quam generant peccatores, quibus huiusmodi mortis dies melior est quam dies nativitatis ipsius, secundum quod scriptum est: «melior dies mortis super diem nativitatis ?« sic et abortum meliorem eo, quod nascitur, bene quis dicet : »et dixi bonum super eum abortum ; nam«

25 abortum huiusmodi ))in vanitate venit et in tenebris ambulat, et in tenebris nomen eius contegetur«. et haec tractavimus abundantius consequentia aspicientes, secundum quod ait : haec omnia initia sunt dolorurn.

38. Quoniam autem et moralem intellectum aestimo esse etiam

30 in isto loco, secundum ea quae dixi, consequenter et hic sunt dicenda : quoniam si quis gloriosam et regalem formam verbi visurus est et adventum ipsius gloriosum, necesse est ei, ut excitetur non solum

4f Vgl. Matth. 24, 15 - 14. 19 Vgl. Psal. 7, 15 - 15 Vgl. Ex. 1, 22 - 17 Vgl. Matth. 19, 17 - 22 Pred. 7, 2 - 24 Pred. 6, 3f

2 pia < G o enim R G L < B 7 adsickie x* < // 19 deponant x* deponat q 22 melior + est L 23 nativitatis + ipsius B 25 abortus n 30 hic] haec o 31 et^ x* < g

72 Origenes, Matthauserklarung- Matth. 24, 7. 8

audire «proelia et auditiones« intelligibilium «proeliorunnf, ut videns discat nequaquam terreri, sed etiam ut videat gentem mendacii ali- cuius et motum verborum trahentium ad aliquam sectam insurgen- tem adversus aliam aliquam mendacii geMtern, quoniam huiusmodi 5 gentibus numquam est pacificus finis. quod frequenter videmus inter haereses fieri et inter ecclesias malignantium, surgere alterius haeresis gentem super gentem alterius haeresis, sic et regnmn alicuius verbi insurget adversus alterius verbi erratici regnum: quoniam Sa- tanas et omne mendacium adversus seipsum dividitur semper, propterea

10 non potest stare. ergo qui proficiscitur ad videndam gloriam Christi et regnum, hoc est verbi perfectionem et regnum quod regnat et dominatur, ponens omnes adversarios sermones sub pedibus suis et inconculcationempedumsuorum,-necesse est ei, ut quaerens veritatem frequenter inopiam sensuum patiatur, quibus proprie anima enutritur

15 ad requisitionem eorum quae sunt quaerenda. et sicut aliquando qui proficiscebantur ad terram promissionis adfhcti sunt <et> famem passi sunt carnalium ciborum tantam, ut caelestem accipiant mannam, sic oportet inopia sensuum temptari eum frequenter et nihil pati ex ea, qui perfectione verbi est nutrienclus. et cottidie hoc ipsum videmus

20 in nobis, quando quaerimus aliquem veritatis sensum in scripturis : priusquam inveniamus quod quaerimus, aliquam inopiam sensuum patimur, donec solvitur in nobis eiusmodi inopia sensuum a deo, qui dat dignis «escam in tempore opportuno« ad manducandum et vesti- mentum ad induendum.

25 Oportet etiam eum, qui videt gloriosum adventum, id est

adventum sapientiae in animam suam — necesse est eum videre pestilentias morbidorum sermonum et nihil pati ab eis. pestiferi autem sermones sunt omnes, qui ab hominibus pestiferis profe- runtur, )>iniquitatem in excelsum« loquentibus et ponentibus win

1 Vgl. Matth. 24, 6 - 2ff Vgl. S. 66, 12ff und Harnack TU. 42, 4, 61 - off Vgl. Hieron. in Matth. 193 D: sed mihi videtur regnum contra regnuni et pestilentia eorum . . . in haereticis magis intellegi, qui contra se invicem dinii- cantes, ecclesiae victoriam faciunt — 6 Vgl. Psal. 21,17 — 8 Vgl. Matth. 12, 26 — 12 Vgl. Luc. 20, 43 - Vgl. Psal. 109, 1 - 15 Vgl. Ex. 16, Iff - 17 Vgl. Joh. 6, 31 - 22 Vgl. Matth. 6, 25ff - 23 Vgl. Psal. 144, 15 — 29 Vgl. Psal. 72, 8f

13 conculcatione G 14 nutritur B L 16 repromissionis B

I <et> Kl 17 tantam R tantum x | caelestem — mannam x* (nur G" manna) 21 ahquam <C L

Matth. 24, 7. 8 Comm. ser. 38 73

caelo os suum» in superbia et magna j)iomissione : utputa, Marcionis sermones adversus creatorem mundi et impiae blasphemiae quaedam 'pestilentiae sunt animarum, corrumpentes hominum mentes et fa- cientes animas in errorum suspicionibus aegrotare; Valentini etiam 5 de masculinis et femininis saeculis fabulae et de nativitate creatoris mundi, quam ex falsa sapientia confinxerunt, et quaecumque alia garrulant. quid aliud sunt nisi pestilentiae; Basilidis quoque sermones, detrahentes quideni eis, qui usque ad morteni certant pro veritat^ ut confiteantur «coram hominibus(( lesum, indifferenter j autem agere 857

10 docentes ad denegandum et ad sacrificandum diis alienis, non minus pestificant et corrumpunt audientes se, qui in hisdem sermonibus docent non esse alias peccatorum poenas nisi transcorporationes ani- marum post mortem. nam ut dimittam manifeste falsum esse quod dicitur, adhuc autem toUunt ab hominibus salutarem timorem, et qui

15 vel propter timorem futurarum poenarum servatm^ se fuerant a multi tudine peccatorum, nutriunt audaciam impietatis eorum. multaeigitur fames et pestilentiae erunt omnibus videre volentibus gloriosum Christi adventum in anima<m> sua<m>. sed nihil eis nocebunt; videbunt enim tantummodo eas, nihil autem patientur ab eis. patientur autem et

20 motus eorum, quae quaeruntur in plurimis locis scripturarum veri- similitudinem contrarietatis vel mendaciorum habentibus; sed post- modum patientur nihil. nec motus auditionum falsarum avellet eos ab expectatione gloriosi et divini et perfecti adventus lesu Christi verbi. et qui dicturus est: )ia timore tuo, domine, in utero concepimus

25 et parturivimus, et peperimus spiritum salutis quem fecisti super terramc, aut secundum quod dictum est : »filii mei, quos iterum par- turio, donec formetur Christus in vobis«, necesse est eum inprimis

Iff Vgl. Hamack TU. 42, 4, 60 (,,eine differenzierte Charakteristik" ) — 4ff Vgl. Orig. hom. II, 2 in Ez. (VIII, 342, 19): disscrunt . . . aidivoyv suorum fabulas — 7ff Vgl. Orig. hom. III, 4 in Ez. (VIII, 352, 32): docet insiiper et negare inverecunde quasi praecepto, quod de martyrio esi. — Vgl. Hamack, TU. 42, 4, 77 - 8 Vgl. Act. 22, 4 ? - 9 Vgl. Matth. 10, 32 - Vgl. Matth. 10, 33? - 10 Vgl. Jer. 1, 16 u. 6.? - 24ff Vgl. Orig. hom. VI, 3 in Gen. (VI, 69, 18): sed et sancti clamant et dicuyit: ndomine, a timore tuo etc.a unde et Paulus similiter dicit »filioli mei etc.a u. o. — 24 Jes. 26, 18 — 26 Gal. 4, 19

4 valentini o valentiani G valentiniani B L 5 masculis et feminis B 11 isdem G'' 15 se < G* 18 animam suam Koe, vgl. S. 72, 26 usw. 19 nihil autem] sed nihil // 20 quaerentur G (L) 22 vellet L 26 fih G

74 Origenes, Matthauserklarung Matth. 24, 9— U

in omnibus istis doloribus fieri famis et pestilentiarum et motuum, quos sustinens pariet quod concepit et formavit in se Christum verbum, ut dicat in nativitate eius : )>ecce evangelizo vobis gaudium magnum«, et ))gloriam in excelsis deo et pacem super terramc

6 39. Tunc tradent vos in tribulationes et occident vos, et eritis odio

omnibus gentibus propter nmnen meum. et tunc scandalizabuntur niulti et invicem tradent et odio habebunt invicem; et multi pseudoprrophetae insurgent et seducent multos; et quoniam abundabit iniquitas refrigescet caritas rtiultorum. sed qui permanserit in finem, hic salvv^ erit. et

1 0 praedicabitur hoc evangelium regni in universo orbe in testimonium omnibus gentibus, et tunc veniet finis (24, 9 — 14).

Et sine expositione quidem textus a seipso est manifestus, quo- niam frequenter traditi sunt discipuli Christi in tribulationes et propter verbum sunt interfecti et propter Christum odio habiti gentibiis. si

15 autem discutere quis velit quod ait omnibus gentibus. non satis in- veniet certum, quoniam omnibus etiam in ultimis partibus terrae commorantibus gentibus odio habetur populus Christi: nisi forte et hic aliquis dicat propter exaggerationem multarum positum omnibu^ pro multis. proponens autem tibi quod dicit tunc tradent vos, invenies

20 quaestionem. nec enim postquam insurrexerunt «gens contra gentem et regnum adversus regnum«, et post ))fames et pestilentias per loca« tunc traditi sunt i7i tribulationes et occisi sunt et odio habiti ab om- nibus gentibus propter nomen Christi: nam et priusquam haec fierent, traditi sunt Christiani in tribidationes et dantes testimonium veritati

25 sunt interfecti et odio habiti sunt gentibus, cum quibus habitaverunt.

Adversus hanc autem quaestionem, qui secundum verba vult

intellegere, respondebit quoniam tunc maxime tradentur Christiani

in tribulationes quemadmodum numquam, tunc odio habendi simt

maxime ab omnibus gentibus cohabitantibus sibi sicut numquam et

30 omnia patientur jyropter nomen Christi, cum surrexerit ))gens contra gentem et regnum adversus regnum, et fient fames et pestilentiae et terraemotus per loca«. amant enim. qui in calamitatibus sunt, causas

3 Luc. 2, 10 - 4 Luc. 2, 14 - 9ff Zum Zitat Hautsch TU. 34, 2», 77 - 14ff Vgl. Harnacli, D. Mission u. Ausbreitung d. Christentums* 536 — 20. 30 Matth. 24. 7-24 Vgl. Joh. 18. 37 ?

1 quos y* quod L 2 formabit B 7 et- < g ^ abundabit R (GL) abundavit B 18 multarum x Pasch < o 20 postquam < G 22 et^ < G 25 sunt- << y 28 sunt x* < p 30 pro nomine L

Matth. 24, 9-14 Comm. ser. 38. 39 76

earum discutientes invenire aliquid quod loquantur. cuni haec ergo contigerint mundo, consequens est, quasi derelinquentibus hominibus deorum culturam, ut propter multitudinem Christianorum dicant fieri bella et fames et pestilentias. frequenter enim famis causa Chri- 5 stianos culpaverunt gentiles et quicumque sapiebant quae gentium sunt, sed et pestilentiarum causas ad Christi ecclesiam rettulerunt. scimus autem et apud nos terraemotum factum in locis quibusdam et factas fuisse quasdam ruinas, ita ut qui erant impii extra fidem causam terraemotus dicerent Christianos — propter quod et perse-

10 cutiones passae sunt ecclesiae et incensae sunt — non solum autem, sed et qui videbantur prudentes, talia in publico dicerent. quiapropter Christianos fiunt gravissimi terraemotus.

Quod auteni dicitur et eritis odio omnibus gentihus propter nomen meum, sic salvare quis poterit. quia numquam quidem in unum con-

15 senserunt omnes gentes adversus Christianos; cum autem contigerint quae Christus praedixit, tunc quasi succendendi sunt omnes a qui- busdam gentibus incipientibus Christianos culpare, ut tunc fiant per- secutiones iam non ex parte, sicut ante,sed generaliter ubique adversus populum dei. tuTic continget illud ut multi scandalizentur, qui videntur

20 in fide consistere ; et alter alterum tradent. et erit odium inter ipsos etiam qui videntur fideles. tunc 'pseudoprophetae multi insurgent multitudinem insensatorum fallentes; tunc et refrigescente caritate non sohim apud infideles. sed etiam in ipsis fidelibus. et fervor caritatis ex multis iniquitatibus refrigescet, ita ut pauci remaneant certantes

25 pro veritate u^que ad finem, qui et salvandi sunt soli. et in hoc statu constitutis rebus. evangelium, quod prius non fuerat praedicatum in toto mundo (multi enim non sokim barbararum, sed etiam nostrarum gentium usque nunc non audierunt Christianitatis verbum), tunc praedicabitur, ut omnis gens evangelicam audiat praedicationem et

30 nemo derehnquatur, qui non audivit. et tunc erit saeculi finis.

Si autem haec ita se habent, iam non | ignorabimus de eo quod 858 dicit tunc tradent vos, nec falsum suspicabimur quod ait et eritis odio omnibus gentibus propter nomen meum, dicentes veritatem huius verbi nondum esse inpletam, quamdiu non est factum quod ait tunc scan-

35 dalizabuntur muJti et invicem tradent. nondum enim multi proditores

4ff Vgl. Harnack TU. 42. 4, lOTf

1 aliquid quod] quid B 10 non solum autem] vgl. S. 83, 13 -f illi fi 17 gentilibus L 20 et^ + si /t 21 exsurgent G (L) 22 flagellantes G 28 tunc y* -u autem L 30 saeculi <. L

76 Orig-enes, Matthauserklarung Matth. 24, 9—14

de ecclesia facti sunt, et nondiim multi falsi prophetae extiterunt rrmltos fallentes. sic et nondum odio habiti sunt ab omnibus gentibus, etiam in ultimis partibus terrae habitantibus, propter nomen Christi, sic et nondum est praedicatum evangeliunt regni m toto orbe. non ergo 5 fertur praedicatum esse evangelium apud omnes Aethiopas, maxime apud eos qui sunt ultra flumen, sed nec apud Seras nec apud Ariacin nec*** audierunt Christianitatis sermonem. quid autem dicamus de Britannis aut Germanis, qui sunt circa Oceanum, vel apud barbaros Dacos et Sarmatas et Scythas, quorum plurimi nondum audierunt

10 evangelii verbum, audituri sunt autem in ipsa saeculi consummatione ? aspice enim quod ait : et praedicabitur hoc evangelium regni in toto orbe in testimonium omnibus gentibus, et tunc erit finis. si autem vult quis temere dicere praedicatum esse iam evangelium regni in toto orbe in testimonium omnibus gentibus, consequenter dicere poterit ei, quod ait

15 tunc eritfinis, iam finem venisse — quod dicere temeritatis est magnae et hominis non inteilegentis, quae Paulus ad Thessalonicenses secunda dicit epistola, dicens: ))ne quis vos seducat ullo modo (quasi instet dies domini); quoniam nisi venerit primum discessio et revelatus fuerit homo peccati, filius interitus (et cetera), non erit domini dies«.

20 Haec secundum simplicem exposuimus traditionem. si autem

debemus secundum quod morahter supra tradidimus et hic intellegere moralem tractatum, talia exponemus quoniam, qui visurus est se- cundum verbi dei adventum iHum gloriosum in animam suam, ne- cesse est, ut secundum mensuram profectus sui ad verbi perfectionem

25 insidias a contrariis operationibus patiatur quasi magnus athleta, et traditus in tribulationes derelinquatur. ))multae(( enim ))tribulationes

4ff Vgl. n 272, 15 An. : ov Jidvra 8e xa e&vi] emarevaav, dKX oaco ^.einei T?7s oixovfxevriQ e&V7], naq olg ov xexrjQvxrai ro evayyeXiov , roaovro) Xeinei elg ro rjxeiv ro reloQ. — Vgl. Harnack TU. 42, 4, 109; D. Mission u. Ausbreitung d. Christentums* 357. Vgl. Macarius Magnes IV, 13: enrd odv e&vr) ribv 'Ivdwv fi,era^v rfjg jneorj/n^QiaQ xal rfjg dvaroXfJQ rfjv eQrj/iiov Xayjyvra, d rmv evayyeharwv ovdev ovdeno) rov Xoyov dxfj>toev, dXX ov8' Al&ioneq oi KaXovi.ievoi MaxQo^ioi, /leaoi rfJQ eaneoag xal rfjg /nearju^Qiag . . . evayyeXiov Xoyov ovnoi fie/j,a&fiHaai. — 6 Vgl. Zeph. 3, 10 — 17 II. Thess. 2, 3. 2 — 26 Psal. 33, 20

1 multi X* -< e 5 esse <! G 6 ultra n, vgl. Orig. in Cant.

Cant. II (VIII, 122, 22) intra x | seres BL | ariacin nec y ariacin R arietem L orientem /t, vgl. iiber 'AQiaKr/ Hamack TU. 42, 4, 109: hinter Ariacin nec fehlt ein weiterer Volkername (Koe) 14 ei Kl et x 19 dies

domini B

Matth. 24, 9—14 Comm. ser. 39 77

iustorum«, et quanto quis iustior voluerit fieri, tanto magis quasi angustam et trihnlatam cum adfeetu ambulans viam in tribulationes incurrit et tribulatus occiditur mundo; et quanto ad manifestiorem proficiscitur visionem verbi, tanto amplius (quoniam perfectior in-

0 venietur Christus in eo) ab omnibus odientibus Christum odietur, non tantum a (jentibus omnibus Becwndvim carnem, quantum a gentibus spiritalium nequitiarum. ipsa enim inplantata manifestatio pro- prietatum Christi in eo, propter quas et dicitur Christianus, facit eum ab omnibus habentibus spiritum mundi odiri, adhuc ad perfectionera

10 Christi ampHus et ampUus contendentem.

Sed et in discussionibus et quaestionibus pauci erunt intacti veritatem plenius adtingentes. plures autem scandalizabuntur et ca- dent ab ea, proditores et accusatores effecti in alterutrum propter dissensionem dogmatum veritatis, quam non onines adprehendere

l5possunt: quae causa fiet ut odiant se invicem. et cum huiusmodi quaestiones in phires venerint, multi quidem erunt non sane tradentes de futuris sermonem et quomodo non oportet interpretantes prophetas, quos pseudoprophetas quis dicere non peccabit seducentes multos, valde autem pauci erunt veritatem investigantes. falsae autero

20 doctrinae a proposito veritatis fortem quidem <non> solvent. eos autem qui prurientes sunt aure multiphcabunt, ad delectamentum eorum lo- quentes iniquitatem legi contrariam. et tantum nocebunt verba do- centium multorum contraria, ut etiam ferventem dilectionem (quae prius fuerat in simpHcitate fidei) refrigescere faciant aestimatione

25 conprehensionis divinorum mysteriorum et veritatis. sed qui potuerit videns omnia haec manere in primo apostohcae traditionis et eccle- siasticae inductionis proposito, ipse salvabitur. et sic praedicatum evangelium in animas omnium erit in testimoyiium omnibus gentibus, id est omnibus cogitationibus incredulis omnium animarum.

If Vgl. Matth. 7, 14 — Iff Vgl. C^ Nr. 68 Or. : oi ri]v Jilarelav y.al evQv- XOjQov odevovre; odov eaxavda/.i^ovro ? — 3 Vgl. Gal. 6, 14 — 4 Vgl. Col. 1, 28 - 7 Vgl. Eph. 6, 12 - 9 Vgl. I. Cor. 2, 12 - 9f Vgl. Hebr. 6, 1 - 21 Vgl. II. Tim. 4, 3f

1. 3 quanto fi quantum x 4 amplius x* + tribulatur /t 4/5 in-

venitiu' BL 9 ad perfectionem adhuc L 11 discussionibus y* dissen-

sionibus L | intangi R G intenti L indagati Koe 18 seducentes x*

seducere /i 20 doctrinae] + et ruinae y*, fehlerhafte Dittographie Benz I fortem y (-tes B) fontem L j <non> Koe | solvent x* salvent q 24/26 comprehensionis R (G) B (L) comparationis /<

78 Origenes, MatthauserklSrung Matth. 24, 15— 18

40. Cum videritis abotninationem desolationis, quod scriptum est perDanielem prophetam, stantem in loco sancto, qui legit inteUegat (24. 15). Verba prophetae quae lociitus est de abominatione desolationis futura, sunt haec: »et confirmabit testamentum multis septimana 5 una, et in dimidio septimanae tolletur sacrificium et libatio, et super templum abominatio desolationis erit, et usque ad consummationem temporis consummatio dabitur super desolationem». vere quidem conprehendere sermones Danielis nullius est alterius, nisi spiritus sancti qui fuit in Daniele, ut de septimanis omnem manifestet ser-

10 monem et de abominatione desolationis dicta ab eo. si autem oportet et nos pauca secundum quod nobis videtur exponere de hoc loco, dicendum est quoniam septuaginta annos, qui fuerunt post adventum salvatoris nostri, demonstrare videtur sermo. haec enim septimana, quae propter septem decadas annorum dicitur septimana, confirmavit

15 testamentum multis, quando et apostoli Christi post ascensionem ipsius orationi et verbo instantes a deo inluminabantur in omnem scientiam voluntatis divinarum scripturarum a spiritu sancto. in dimidio autem septimanae, id est in tribus et semis decadis annorum, sublatum est sacrificium altaris, id est in triginta quinque annis inpletum est quod

20 fuerat scriptum : ))in dimidio septimanae tolletur sacrificium | et 859 hbatio". tunc autem et super templum, quod fuit in Hierosolymis, facta est abominatio desolationis templi et civitatis, in eo videlicet tempore »quando viderunt circumdatam Hierusalem ab exercitu«, ut (secundum quod prophetaverat salvator de ea) cognoscant «quod ad-

25 propiavit desolatio eius«. et hanc desolationis abominationem factam super templum ab exercitu Hierusalem circumdante dicit propheta ))usque ad tempus consummationisa manere, ut consummatio fiat mundi super desolationem Hierusalem et templi Ciuod est in ea. et ubi sunt ))qui se dicunt ludaeos et non sunt« ? qui dicunt : aedificabitur

30 Hierusalem quae est deorsum, priusquam saeculi consummatio fiat ?

1 f f Vgl. F. Fraidl, D. Exegese d. siebzig Wochen Daniels, Graz 1883 S. 50ff - 3ff Vgl. Hieron. in Matth. 194 D - 4. 20 Dan. 9, 27 (©') - 13ff Vgl. Dan. 9, 27 (©') - loff Vgl. Act. 1, 14; 2, Iff - 23f vgl. 26 Luc. 21, 20 - 24f Vgl. Matth. 23, 38 - 29 Apoc. 2, 9 - 30 Vgl. Gal. 4, 26

1 cum y XXX. Secundum m. In illo tempore dixit ihs discipulis sms: cum L | cum] + ergo B | quod] sicut B 2 daniel (G)L [

intellegat + Omeha Origenis de eadem lectione L | vom Lemma fehlen vv. 16 — 18 9 danihel BL | omnem x* omnibus g 14 confirmavit x* confirmat [i 17 a y* et a L 21 et < L 24 quod^] quoniam GL

Matth, 24, 15—18 Comra. ser. 40 79

wconsummatio', inquit »dabitur super desolationem eius». si autem et aedificabitur teiiiplum, aedificabitur ei )>qui adversatur et extollitur supra onme quoil dicitur deus aut quod colitur, ut sedeat in templo" huiusmodi, «ostendens se quasi sit deus»: «quem dominus lesus inter-

.") ficiet spiritu oris sui et de.struet inluminatione adventus sui«. sive ergo placeat quibusdam aedificari hanc Hierusalem super terram, tamen non erit falsuni quod dicitur, consummationem esse dandam »super desolationem ipsius«.

Si autem oportet et de temporibus ab'quid dicere, dicimus quo-

0 niam in Chronicis Phlegontis cuiusdam dicitur (si tamen debemus et hunc quasi vera dicentem de templo suscipere), quoniam circa qua- dragesimum annum a quinto decimo anno Tiberii Caesaris facta est destructio Hierusalem et templi quod fuit in ea. deduc ergo praedi- cationis domini fere annos tres et tempus resurrectionis ipsius, quando

5 «per dies quadraginta apparens illisd docebat «eos de regno dei«, et invenies forsitan plus minus quoniam circa dimidium ))septimanae« (conputans per decadas annorum) est conpletum quod dictum est: «tolletur sacrificium meum et libatio«, quando et «super templum abominatio desolationis« est facta, quae desolatio usque ad tempus

0 consummationis manebit; ))Consummatio« enim, secundum quod dixi- mus ))dabitur super desolationem<(. si autem constat nobis talis traditio ))septimanae«, dicentibus (quantum ad dictum) inpletum esse, quod dictum est, non solum: ))tolletur sacrificium meum et libatio«, sed etiam illud quod scriptum est, ut abominatio desolationum super

5 templum contingat, sine dubio manifeste ostenditur adventus Christi etiam ex verbis Danielis prophetae dicentis : ))septuaginta septimanae concisae sunt super populum tuum et super civitatem sanctam, ut

1. 7. 18. 20. 23 Dan. 9, 27 (©') - If! Vgl. 77 273, 5 An.: ^delvyfia iQi]fi(I}aeoj; >ea&o?.ixibQ 6 uvrixQiaroQ }.eyo)v iavrov elvai rov XQiarov xai dnarwv rovQ dv&Qio:iov; cbg ^eo) TTooaxvvetv avro). Vgl. Hieron. in Matth. 194 D: de hoc et apostolus loquitur, quod homo iniquitatis et adversarius elevandus sit etc. — 2ff II. Thess. 2, 4 - 4 II. Thess. 2, 8 - lOff Vgl. Orig. c. Cels. IV, 22 (I, 291, 25ff): reaaaofixovra ydo ertj xal dvo olfiai d(p' ov iaravooaav rov 'f)]aovv yeyovevai ini rtjv 'IeQoao/.i'fui)v xa&aioeaiv; hom. XIV, 13 in Jer. (III, 118, 17ff.); Clem. Alex. Strom. I, 21, 14,5. Dnzu Hamack TU. 42, 4, 17. 88 - 14 Vgl. c. Cels. II, 12 (I, 141, 13) ovde roia dierQitpev eri] — lo Act. 1,3 — 26ff Dan. 9, 24-27 (0')

3 quod^ R L Pasch <! y 6 terra G 7 consummatio esse danda

G L consummatio est danda q

80 Origenes, Matlhauserklarung Matth. 24. 15 — 18

consummetur peccatum et signetur peccatum et deleantur iniquitates, et ut adducatur iustitia aeterna, et ut signetur visio et propheta, et unguatur sanctus sanctorum. et cognosces et intelleges ab exitu verbi respondere et aedificare Hierusalem usque ad Christum ducem 5 septem septimanae et septimanae sexaginta duae ; et convertetur et reaedificabitur platea et murus, et evacuabuntur tempora. et post septimanas sexaginta duas interibit unctio et iudicium non est in eo ; civitatem autem et sanctum corrumpet cum duce veniente, et exci- dentur in diluvio; et usque ad finem belli concisi interitus. et confir-

10 mabit testamentum multis septimana una; et in dimidio septimanae tolletur sacrificium <meum> et libatio et pinnae ab interitu usque ad consummationem festinationis«. post haec sequitur sermo quem ex- posuimus sic habens: «et confirmabit testamentum multis septimana una« et cetera.

15 Arbitror autem septuaginta septimanas concisas «super populum

et super civitatem sanctam, ut consummetur peccatum«, quattuor milia nongentos esse annos ab x\dam usque ad septuaginta annos, qui fuerunt post dispensationem Christi. consummatum est enim peccatum populi, propter quod et a deo est derelictus. et illorum

20 quidem peccatum signatum est, credentium autem iniustitia est deleta et post deletionem eius adducta est in Christo vita aeterna. sed ))quoniam lex et prophetae usque ad lohannemcc qui ostendit Christum, propterea puto dictum signari visionem et prophetam. nam quoniam nequaquam sunt in prophetis visiones post lohannem, ideo

25 signata est visio et propheta. signata autem visione et propheta, unctus est unigenitus sanctus sanctorum Christus. quem Christum unctum cognoverunt prophetae et Daniel et intellexerunt ahquo modo ))ab exitu verbi«, quando ))verbo domini caeli firmati sunt«. et ))ab exitu verbi respondere« in sanctis qui ab initio fuerunt et prophetis

30 domini, sed et ))aedificare Hierusalem usque ad Christum ducem« transierunt ))septimanae sexaginta duae«: hoc est primum quidem

13 Dan. 9, 27 (©') - loff Vgl. Harnack TU. 42, 4, 88 - Vgl. Dan. 9, 24 (©') - 19 Vgl. Matth. 23, 38 - 22 Vgl. Matth. 11, 13 - Vgl. Joh. 1, 36 - 24ff Vgl. Dan. 9, 24 (©') - 28ff Dan. 9, 25 (©') - Psal. 32, 6

1 peccatum et signetur < G L 2 prophetia B^ 3 ungatur B

unguetur G L [ cognoscet intelligens L 5 septem x* < g | et

septimanae y* < L 8/9 excidetur L 11 <meum> Kl vgl. S. 79, 18. 23 | pinna B 23 u. 25 prophetiam usw. B^ 30 usque + enim B 31 qui- dem <C L

Matth. 24, 15-18 Comm. ser. 40. 41 81

anni quadringenti nonaginta qui fiunt per decadas conputatae septi- manae septem, post hoc autem anni quatuor milia trecenti quadra- ginta qui fiunt similiter per decadas conputatae septimanae sexa- ginta duae. jjost quos reversus est Christus, et aedificavit ])lat«am 6 in qua sapientia )ifiducialiter agit», et murum in cuius fastigio «praedi- catur((. evacuata sunt autem populi tempora, propter quod super additas septem septimanis sexaginta duas septimanas sublatum est a populo chrisma quod fuit in templo, ut iam non sit iudicium apud eos. sed et civitas et sanctum corruptum est cuni superveniente

10 postea duce populo illi, sive Herode sive Agrippa (hunc enim dicit esse historia ludaeorum).

Sed vide ne putes, quod ait corrumpi )'cum duce venientec, re- ferri ad Christum; ubi enim voluit ipsum intellegi Christum, utrisque nominibus usus est Daniel dicens ))usque ad Christum ducem((, quando

15 autem tacet nomenChristi, corrumpendum introducit ducem, quoniam defecit dux post Christum et ))dux de femoribus eius«, venit enim ))cui reposita | erant<(. post quem excisus est )>'m diluvio(( populus 860 ))usque ad finem belli concisi(( super eos. sed his accidentibus illis, confirmavit deus ))testamentum multis(( in septimana una: in cuius

20 septimanae dimidio cessare fecit incensum et sacrificia et templum (quod arbitror a pinna nominavit) interiturum «usque ad consumma- tionem« in festinatione, quando et derelicta est peccantibus eis domus eorum. quae autem sequuntur in textu Danielis. sicut potuimus, exposuimus. haec auteni omnia visa sunt nobis ex Daniele iuxta

25 interjDretationem evangelici textus adponere, ut manifestemus ver- bum quod ait: cum videritis abominationem desolationis. quod dictum est per Daniel(^em)> prophetam, stantem in loco sancto, quem qui legit intellegat.

41. Nunc autem ipsum textum evangelii declaremus. diximus

30 stantem quidem in loco sancto abominationem desolationis principem esse qui Hierusalem circumdedit exercitu. itaque quoniam pessima contigerunt his qui tunc fuerant in ludaea. ideo haec futura prophetans

4 Vgl.Dan. 9, 25-26(6') - 5f Vgl. Prov. 1, 20f - lOf Vgl. S. 82, 13f imd vgl. iiber die Benutziing des Josephus Harnack TU. 42, 4, 50 — 12 Vgl. Dan. 9, 26f (©') - 14 Dan. 9, 25 (©') - 16 Gen. 49, 10 - 17 Dan. 9, 26 (©') - 19 ff Dan. 9, 27 (©') - 22 Vgl. Matth. 23, 38

1 qui y* quae L 6 propterea /« 7 additas septimanas septem G 27 danihel G* L | quem < £? 30 stantem Kl stare x

Origenes XI 6

82 Origenes, Matthauserklarung Matth. 24, 15—18

populo dominus dicit : tunc qui in ludaea sunt, fugiant in montes. et talia fuerunt quae eontigerunt in tempore illo, ut ita dicamus, ut qui esset super tectum domus, non haberet tempus descendere et tollere aliquid de domo sua, et qui in agro non posset reverti in civitatem et 5 tollere vestimentum suum. et non erat tunc tempus misericordiae neque super praegnantes neque super lactantes neque super infantes earum ; ideo dicit (quantum ad verba dico): )>vae praegnantibus et nutrientibus in illis diebus<(, et quasi ad ludaeos loquens, qui arbitrabantur in sabbato non oportere vel agere vel ambulare viam amplius quam

10 est sabbati iter, ideo dicit : »orate autem ne fiat fuga vestra in hieme vel sabbato»; non solum enim in «sabbato", sed etiam in »hieme« pessi- mum erat salutem quaerere per fugam.

Refertur autem ab his qui ludaicam historiam conscripserunt de illis quae tunc contigerunt, quoniam »tribulatio magna» facta est

15 populo «qualis numquam fuit ab initio mundi usque« ad tempus Christi. sed nec postea fieri potest ut talia eis contingant, propter quod ausi sunt manus inferre super verum Christum dei, cuius mysterium et nomen venerans David dicebat de Saule se persequente et occidere se volente : »non iniciam manus meas in Christum domini«. praecisio-

20 nem autem dierum illorum futuram «propter electos« dei qui credunt in Christum, adbreviationem intellegimus dierum illorum. tunc autem in magna calamitate populo constituto et electis qui sunt in ludaea pericula patientibus, multi seductores dicebant: »ecce hic Christus, ecce illic«. quos observare docens discipulos suos dicebat: »tunc si

25 quis vobis dixerit: ecce hic Christus, ecce illic, nolite credere; surgent enim pseudochristi et pseudoprophetae, et dabunt signa magna et prodigiaw. dicere autem quis potest aut Simonem Magum, qui dicebat se esse virtutem dei magnam, aut si quis ei similis fuit, volens «seducere, si possibile esset, et electos«. haec praevenientes diximus,

30 non adicientes in hoc loco aliam expositionem nisi eam quae secundum textum est, propter